γράφει η Μαρία Βηλαρά, φιλόλογος, Μ.Α., επιστημονική συνεργάτις

Οι ερωτήσεις κλειστού (ή αντικειμενικού) τύπου και οι ερωτήσεις ανοικτού τύπου (ή παραγωγικές)

Ο τρόπος διατύπωσης των ερωτήσεων κλειστού και ανοικτού τύπου, σταθμισμένης δυσκολίας, διαδραματίζει κομβικό ρόλο στην αποτελεσματικότητά τους ως εκπαιδευτικών μέσων για τη διαπίστωση της αφομοίωσης της γνώσης. Για παράδειγμα, ένα προσεκτικά κατασκευασμένο τεστ ερωτήσεων κλειστού τύπου, όπου διαπλέκονται επιδέξια και ευκρινώς η εκφώνηση με τις πιθανές απαντήσεις, μπορεί να συντελέσει στην κινητοποίηση πολύπλοκων λογικών συνάψεων στο μυαλό των μαθητών. Οι δε ερωτήσεις ανοικτού τύπου θεωρούνται πιο απαιτητικές, καθώς χρειάζονται ανάπτυξη, και τίθενται προκειμένου να ενισχυθεί η λεκτική και κριτική ικανότητα των μαθητών.

Ερωτήσεις κλειστού τύπου

Ως γνωστόν, οι ερωτήσεις κλειστού τύπου πραγματώνονται με τρεις (3) βασικές μεθόδους:

α. συμπλήρωσης κενών (cloze test)

β. Σωστού/Λάθους

γ. πολλαπλής επιλογής

Στα cloze test οι μαθητές απαιτείται να συμπληρώσουν ένα κενό, που τοποθετείται ανα -ν λέξεις ενός κειμένου, με τη λέξη που έχει παραλειφθεί στην προσήκουσα γραμματικοσυντακτική μορφή της. Ο εκπαιδευτικός καλείται να διαμορφώνει το cloze τεστ, με τρόπο που να ελέγχεται το εύρος και το βάθος του λεξιλογίου, το οποίο κατέχουν οι μαθητές, δηλαδή πόσες λέξεις γνωρίζουν και σε πόσα περικείμενα μπορούν να τις χρησιμοποιήσουν (εύρος), αλλά και πόσες σημασιολογικές αποχρώσεις των λέξεων έχουν συλλάβει (βάθος)· π.χ. «Η [κενό] εξαφανίζει τους πληθυσμούς των ψαριών στη Μεσόγειο. i. υπερανίχνευση, ii. υπεραλίευση». Η ορθή απάντηση είναι η υπεραλίευση, δηλαδή η υπερβολική αλιεία (ψάρεμα). Οι δύο πιθανές απαντήσεις κάλυψης του κενού έχουν κοινό το πρώτο συνθετικό (πρόθεση υπέρ), οπότε οι μαθητές θα πρέπει να αναλύσουν σωστά τα συνθετικά των λέξεων, βάσει των λεξιλογικών γνώσεών τους, προκειμένου να καταλάβουν ποια είναι η σωστή.

Επιπλέον, οι κατάλληλα διαμορφωμένες ερωτήσεις Σωστού/Λάθους μπορούν να ελέγξουν ικανοποιητικά το επίπεδο των γνώσεων των μαθητών· π.χ. «Όλα τα θηλαστικά είναι ζώα που ζουν στη στεριά. Σωστό ή Λάθος;». Η απάντηση φαίνεται εύκολη, ωστόσο χρειάζεται προσοχή. Οι μαθητές πρέπει να αξιοποιήσουν τ0 γνωστικό τους υπόβαθρο και να προβούν σε εμβριθή συλλογισμό. Φράση-κλειδί το «στη στεριά». Ζουν όλα τα θηλαστικά στη στεριά; Μήπως κάποια ζουν και στη θάλασσα; Βεβαίως. Μερικά από τα θαλάσσια θηλαστικά είναι το δελφίνι, η φάλαινα και η φώκια. Συνεπώς, η πρόταση είναι λανθασμένη.

Η τρίτη και εξίσου πολύχρηστη μέθοδος ερωτήσεων κλειστού τύπου είναι αυτή της πολλαπλής επιλογής. Οι ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής έχουν ένα σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα: επειδή μπορούν να απαντηθούν σε σχετικώς σύντομο χρονικό διάστημα, υπάρχει η δυνατότητα προσθήκης περισσότερων ερωτημάτων, τα οποία καλύπτουν μεγαλύτερο εύρος της γνωστικής περιοχής που αξιολογείται. Συνήθως, δίνονται τέσσερις πιθανές επιλογές, όπου μόνο η μία ισχύει. Άρα, ο εκπαιδευτικός είναι υποχρεωμένος να επιστρατεύσει την ευφυΐα και το προσωπικό του αισθητήριο κατά την απαιτητική διαδικασία της δημιουργίας λογικοφανών, πλην όμως λανθασμένων επιλογών. Συγχρόνως, οφείλει να λάβει υπόψη ότι οι απαντήσεις που δεν ισχύουν πρέπει να μην είναι τυχαίες ή άκαιρες, αλλά να έχουν μια φαινομενική συνάφεια με την ερώτηση· π.χ. «Η σχέση του Ρωμαίου λογοτέχνη με το ελληνικό πρότυπο είναι: α. τυφλή μίμηση, β. αμφισβήτηση του ελληνικού προτύπου, γ. δημιουργική πρόσληψη, δ. πλήρης απαξίωση του ελληνικού προτύπου».

Ερωτήσεις ανοικτού τύπου

Οι ερωτήσεις ανοικτού τύπου επιδέχονται, κατά κύριο λόγο, περιεκτικές απαντήσεις, οι οποίες είτε ανιχνεύονται με σαφήνεια στο δοθέν κείμενο είτε ζητείται από τους μαθητές η σύνθεση των πληροφοριών του κειμένου με τις υπάρχουσες γνώσεις τους· π.χ. «Δίνεται το παρακάτω απόσπασμα από την Εκλογή των Ελληνικών Παραμυθιών του Γ.Α. Μέγα: “Ήτανε καλή ώρα και ο Θεός άκουσε την επιθυμία τους και έκαμε η βασίλισσα ένα αρσενικό παιδί. Χαρές, κακό, βάλε πια με τον νου σου”. Αν επικεντρωθούμε στη γέννηση του τέκνου της βασίλισσας και στη χαρά που τη συνόδευσε, ποια νοηματική σύνδεση θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε με το “Αμάρτημα της μητρός μου” του Γ. Βιζυηνού; Μπορείτε να σκεφτείτε και κάποιο άλλο παράδειγμα;».

Η ερώτηση αυτή παρέχει τη δυνατότητα διακειμενικής/συνδυαστικής επισκόπησης των δύο κειμένων ως προς την αντιμετώπιση των τέκνων από τους γονείς τους, αλλά και συνειρμικής μετάβασης σε άλλες σχετικές περιπτώσεις που μπορούν να αναμοχλεύσουν οι μαθητές.

Η σχέση που εντοπίζουμε ανάμεσα στα παραπάνω κείμενα είναι αντιθετική: ο σφοδρός πόθος της βασίλισσας του παραμυθιού να αποκτήσει παιδί ικανοποιήθηκε και έγινε πολύ ευτυχισμένη, ενώ η μητέρα στο διήγημα του Βιζυηνού βυθίστηκε στο πένθος και στον θρήνο, καθώς, άθελά της, στον ύπνο της, πλάκωσε το παιδί της και το σκότωσε. Επιπροσθέτως, κατευθυνόμαστε νοερώς και σε άλλα παρόμοια περιστατικά, όπου τα τέκνα φονεύτηκαν από τους γονείς τους, στην ελληνική μυθολογία. Η Μήδεια, λόγου χάρη, θανάτωσε, ενσυνειδήτως όμως, τα παιδιά της, για να εκδικηθεί τον πατέρα τους, Ιάσονα, ο οποίος την είχε προδώσει. Άλλη σχετική μυθική περίπτωση είναι εκείνη του Κρόνου, ο οποίος κατάπινε τους απογόνους του, αμέσως μετά τη γέννησή τους, για να μην διεκδικήσει, μελλοντικά, κάποιος από αυτούς την εξουσία του.

Συμπερασματικά…

Η τεχνική των ερωτήσεων κλειστού και ανοικτού τύπου αποσκοπεί στη δυναμική εμπλοκή των διδασκομένων με τη μαθησιακή διαδικασία εν συνόλω, ώστε τα παιδιά να χαλυβδώσουν το γνωστικό τους υπόστρωμα και να κατακτήσουν τη δεξιότητα της συναρμογής της καινούριας γνώσης με την πρότερη γνώση.

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού, στο σημείο τούτο, είναι καταλυτικός. Ο διδάσκων, εν πολλοίς, οφείλει να βρίσκεται σε πλήρη ετοιμότητα και σε διαρκή διανοητική εγρήγορση, επιδεικνύοντας επινοητικότητα, οξυδέρκεια και προσαρμοστικότητα στις εκάστοτε συνθήκες της τάξης του. Συν τοις άλλοις, είναι επιφορτισμένος με το καθήκον να εμπνέει, ως προσωπικότητα, τα νεαρά άτομα, να τα ενθαρρύνει, να τους εμφυσεί πολύπλευρα πνευματικά ερεθίσματα και να προάγει τη συλλογιστική επέκταση σε ποικίλα συναφή γνωστικά αντικείμενα, αποβλέποντας στη σφαιρική ανθρωπιστική καλλιέργεια των μαθητών του.