γράφει η Μαρία Βηλαρά, φιλόλογος, Μ.Α., επιστημονική συνεργάτις

Η Παιδαγωγική στο διάβα των αιώνων: Σύντομη αναδρομή

Στον σύγχρονο κόσμο, όπου η ανάγνωση βιβλίων και η βαθύτερη επιμέλεια του εαυτού φυλλορροεί, με συνέπεια την έξαρση της βίας και της εγκληματικότητας, καθίσταται πιο επιτακτική από ποτέ η ανάγκη για ουσιαστική ψυχοπνευματική διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς. Ούτως ειπείν, το τρίπτυχο της παιδείας, της εκπαίδευσης και της αγωγής συνιστά, αναμφίβολα, τον κομβικό πυλώνα για τη συγκρότηση ισχυρών ηθικών αρμών στις οργανωμένες κοινωνίες.

Τι είναι η Παιδαγωγική;

Αναλύοντας ετυμολογικά τη λέξη «παιδαγωγική», προκύπτει ότι, ως παιδαγωγός, «ἄγω τὀν παῖδα», δηλαδή γαλουχώ και διαποτίζω με αξίες τον νέο, ο οποίος βρίσκεται στην κατάλληλη ηλικία για τη διάπλαση του χαρακτήρα του. Επομένως, η λέξη «ανάγωγος», που προσδιορίζει τον αγενή και πνευματικώς ακαλλιέργητο άνθρωπο, δεν έχει το ίδιο εννοιολογικό πρόσημο με τη λέξη «αγράμματος», που αναφέρεται σε κάποιον ο οποίος δεν γνωρίζει ανάγνωση και γραφή, πιθανώς, επειδή δεν ακολούθησε τις βασικές εγκύκλιες σπουδές.

Στην αρχαιότητα είχε πρωτοεμφανιστεί ως παιδαγωγική τέχνη, υποδηλώνοντας τις πρακτικές που συντείνουν στην αγωγή και τη μάθηση. Στην περίοδο της Αναγέννησης (16ος-17ος αι.) λαμβάνει για πρώτη φορά επιστημονική υπόσταση. Ένας από τους πατέρες της παιδαγωγικής επιστήμης ήταν ο Γερμανός φιλόσοφος J.F. Herbart (1776-1841), που είχε προτάξει ένα δασκαλοκεντρικό μοντέλο μάθησης, το οποίο επικρίθηκε για την παθητικοποίηση του μαθητή και για τον στείρο μονομερή διδακτισμό. Στους κατοπινούς αιώνες η παιδαγωγική σκέψη και πράξη αναδιαμορφώνεται και εισέρχεται σε μια διαρκή εξελικτική τροχιά. Για παράδειγμα, τον 18ο-19ο αι. διακρίνουμε τη φιλοσοφίζουσα παιδαγωγική, καθώς, τότε, στα παιδαγωγικά ζητήματα, κυριαρχούσε ο φιλοσοφικός λόγος και το δέον διδάσκεσθαι, ενώ τον 20^ο αι. ανθεί η ψυχολογίζουσα παιδαγωγική, η οποία προσιδιάζει στις θετικές επιστήμες και αποκτά κύρος λόγω της εστίασής της στο πείραμα και την παρατήρηση.

Ο μαθητοκεντρικός προσανατολισμός στον 18^ο-19^ο αιώνα (Rousseau, *Pestalozzi***)

Ο J.J. Rousseau (1712-1778) ήταν Ελβετός φιλόσοφος και συγγραφέας που ενέπνευσε τους ηγέτες της Γαλλικής Επανάστασης και τη γενιά των ρομαντικών. Η σπουδαία συνεισφορά του στην παιδαγωγική επιστήμη πραγματοποιήθηκε με το πεντάτομο φιλοσοφικό σύγγραμμά του «Αιμίλιος ή Περί Αγωγής» (1762). Ο μεγάλος παιδαγωγός υποστηρίζει εκεί πως η εκπαίδευση πρέπει να βασίζεται αποκλειστικά στη βιωματική αναζήτηση του διδασκομένου, ο οποίος οφείλει να μετουσιωθεί σε ιδανικό πολίτη, διαφυλάσσοντας την εγγενή καλοσύνη του μέσα σε μια, αναπόφευκτα, διεφθαρμένη κοινωνία. Ο δάσκαλος δε, κατά τον Rousseau, καλείται να επιτελέσει επικουρικό και υποστηρικτικό ρόλο, δίχως να λειτουργεί ως αυθεντία για τον εκάστοτε μαθητή. Ετέθησαν, έτσι, τα πρώτα ψήγματα της προσωποποιημένης και διαφοροποιημένης διδασκαλίας.

Την ίδια περίπου εποχή έδρασε και ο, επίσης ελβετικής καταγωγής, J.H. Pestalozzi (1746-1827), περιώνυμος παιδαγωγός και μεταρρυθμιστής, ο οποίος τονίζει ότι η διδασκαλία πρέπει να βασίζεται σε προϋπάρχουσα γνώση, να προωθεί την ομαδική παρά την ατομική εργασία και να επικεντρώνεται σε συμμετοχικές δραστηριότητες, όπως το γράψιμο, το τραγούδι, το σχέδιο και η έρευνα. Το ρηξικέλευθο πρόταγμά του, εν πολλοίς, είναι να μην εργάζεται μόνο ο δάσκαλος, με αποκλειστικό πνευματικό εργαλείο του το βιβλίο, αλλά να ευνοείται η ενεργητική συμμετοχή των μαθητών σε συλλογικά εκπαιδευτικά δρώμενα.

Παιδαγωγικές θεωρίες του 20^ου αιώνα

Πρωτεύοντα ρόλο στην ψυχολογίζουσα παιδαγωγική του 20ού αι. διαδραματίζουν οι συμπεριφοριστικές θεωρίες (μπιχεβιορισμός), σύμφωνα με τις οποίες η γνώση προέρχεται από αισθητηριακή εμπειρία. Συγκεκριμένα, η μάθηση προκύπτει όταν συσχετίζεται άμεσα ένα ερέθισμα με μια αντίδραση, ασχέτως εάν η αντίδραση επιβραβεύεται ή όχι. Στο σημείο αυτό, ας σκεφτούμε τη νοητική αυτοματοποίηση της προπαίδειας. Όταν το άτομο ακούει 7×8, του έρχεται στον νου ο αριθμός 56. Τούτο συμβαίνει, διότι, με τη συνεχή επανάληψη, το ερέθισμα (πράξη πολλαπλασιασμού) συνδυάζεται αυθόρμητα με την αντίδραση (αποτέλεσμα πράξης). Γνωστό, εξάλλου, είναι και το πείραμα του Ivan Pavlov αναφορικά με την εξαρτημένη αντανακλαστική συμπεριφορά. Ο Pavlov χτυπούσε ένα κουδουνάκι, όταν επρόκειτο να ταΐσει τα σκυλιά του. Την πρώτη φορά παρατηρήθηκε σιελόρροια στους σκύλους του. Η συμπεριφορά τους αυτή επαναλαμβανόταν σε κάθε χτύπημα του κουδουνιού, ακόμα και αν το κουδούνισμα δεν συνοδευόταν από παροχή τροφής.

Εξίσου σημαντική είναι και η θεωρία της κοινωνικής μάθησης, με εκφραστή της τον A. Bandura (1925-2021). Σύμφωνα με αυτήν, η παιδεία δεν κατακτάται μόνο με τα σχολικά μαθήματα, αλλά κυρίως χάρη στη μίμηση θετικών προτύπων. Τι καθιστά μια συμπεριφορά πρότυπη; Για να αποτελέσει κάτι πρότυπο για τους άλλους, δηλαδή άξιο να το ενστερνιστούν και να το μιμηθούν, πρέπει να ασκεί ωφέλιμη επιρροή στον ψυχισμό τους. Ενίοτε, για τα παιδιά, ενδέχεται να εκλαμβάνονται ως πηγή θαυμασμού και ορισμένοι συνομήλικοί τους με εξαίσιες ικανότητες ή ταλέντα (π.χ. μαθητικές διακρίσεις, λαμπρές επιδόσεις στον αθλητισμό, στη μουσική κ.α.), οι οποίοι μοχθούν για να τα καλλιεργήσουν και να τα εξελίξουν. Οι μαθητές, λοιπόν, μπορούν να αποκτήσουν κίνητρο, ώστε να υιοθετήσουν το υγιές πρότυπο της βέλτιστης προσπάθειας, αν ο καθηγητής τούς μοιράσει, ως υποδειγματική, την άριστη έκθεση ενός συμμαθητή/μιας συμμαθήτριάς τους, τηρουμένης, βεβαίως, της ανωνυμίας του/της. Επιπλέον, οι μαθητές, τοιουτοτρόπως, θα αντιληφθούν την αξία της ευγενούς άμιλλας και όχι του ζηλόφθονου ανταγωνισμού, στην πορεία προς την υλοποίηση των στόχων τους.

Καταληκτικά…

Η παιδεία λογίζεται ως το υπερώνυμο, ήτοι ως η πιο γενική και πολύπλευρη έννοια, η οποία προϋποθέτει, για την ύπαρξή της, τις ειδικότερες έννοιες της εκπαίδευσης και της αγωγής. Η μεν εκπαίδευση είναι η συστηματική παροχή της παιδείας, εντός ενός διευθετημένου πλαισίου από την πολιτεία, που στοχεύει στη διαμόρφωση των γνωστικών πεδίων και των συνειδήσεων των ατόμων. Η δε αγωγή είναι η ανατροφή του νέου, που ξεκινά ήδη από τους κόλπους της οικογένειας, και σηματοδοτεί τη μετάβασή του από τον αχειραγώγητο κόσμο των ενστίκτων στις δεσμεύσεις του πολιτισμού και της κοινωνικοποίησης.