γράφει η Μαρία Βηλαρά, φιλόλογος, Μ.Α., επιστημονική συνεργάτις

Στο παρόν σχέδιο μαθήματος επικεντρωνόμαστε στις φυσιολατρικές ποιητικές στιγμές δύο σπουδαίων Ελλήνων δημιουργών, του νομπελίστα, Οδυσσέα Ελύτη και του Γεωργίου Δροσίνη. Συγκεκριμένα, το ποίημα «Πίνοντας ήλιο κορινθιακό», του Ελύτη, από το σχολικό εγχειρίδιο Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Β΄ Γυμνασίου (Ενότητα 1), προσφέρεται για συνεξέταση και συσχετισμό με τα «Θαλασσινά τραγούδια», του Δροσίνη, από το αντίστοιχο σχολικό εγχειρίδιο της προηγούμενης τάξης (Ενότητα 1), καθώς και τα δύο θεματοποιούν την απαράμιλλη ωραιότητα του ελληνικού φυσικού περιβάλλοντος.

Γενικός Σκοπός

Η συνειδητοποίηση της σχέσης της ποίησης και της τέχνης, γενικότερα, με την ανθρώπινη εμπειρία, για την καλύτερη κατανόηση του κόσμου στον οποίο ζούμε, αλλά και του εαυτού μας. Η αισθητική καλλιέργεια και η συναισθηματική συμμετοχή των μαθητών, χάρη στην υποκειμενική και ελεύθερη ερμηνεία των λογοτεχνικών έργων.

Ειδικοί Στόχοι

Οι μαθητές καλούνται:

α. να αντιληφθούν τη φύση (αγροτική και νησιωτική) και, κυρίως, τη θάλασσα ως πηγή ποιητικής έμπνευσης·

β. να γνωρίσουν τα βασικά χαρακτηριστικά της παραδοσιακής ποίησης (Δροσίνης) και της μοντέρνας ποίησης (Ελύτης) / παραδοσιακή ποίηση = μέτρο, ομοιοκαταληξία, χωρισμός σε στροφές με ίσο αριθμό στίχων και συλλαβών, στίχος επιμελημένος, στίξη κανονική, λογική ανάπτυξη του θέματος, νοηματική καθαρότητα vs μοντέρνα ποίηση = ελεύθερος στίχος, απουσία ομοιοκαταληξίας, ανομοιομορφία στροφών, στίχων και συλλαβών, στίχος λιτός, απουσία στίξης ή ακανόνιστη στίξη, πολυσημία των λέξεων, υπαινικτικά νοήματα·

γ. να εντοπίσουν, με βάση την κειμενοκεντρική προσέγγιση, τις ποιητικές τεχνικές, την ιδιαίτερη γλώσσα και τα εκφραστικά σχήματα των λογοτεχνικών κειμένων, όπως την παρομοίωση, την προσωποποίηση, τις εικόνες και τον μεταφορικό λόγο·

δ. να εξοικειωθούν με τη χρήση των πολυμέσων και να εμπεδώσουν, με την περιήγησή τους στο διαδίκτυο, ότι η φύση είναι μια δεξαμενή πλούτου και ευεξίας και ότι κάθε καταστροφική παρέμβαση και διαταραχή στους νόμους της πλήττει τις ανθρώπινες κοινωνίες·

ε. να συγκρίνουν ομόθεμα έργα διαφορετικών ποιητών και να εξάγουν συμπεράσματα.

Αφόρμηση

Εναλλακτική Αφόρμηση: Ο διδάσκων δύναται να ευαισθητοποιήσει τους μαθητές σχετικά με την πολυδιάστατη θεματική της φύσης και την αξιοποίησή της στον χώρο της τέχνης, βάζοντάς τους να ακούσουν ένα σχετικό ποιοτικό ελληνικό τραγούδι (π.χ. τη «Θάλασσα πλατιά», του Μ. Χατζιδάκι ή τη «Θαλασσογραφία», του Δ. Σαββόπουλου). Ας πάρουμε ως ενδεικτικό παράδειγμα το τραγούδι του Χατζιδάκι, για τα εισαγωγικά ερωτήματα που μπορεί να θέσει ο φιλόλογος στην τάξη: «Ποια είναι τα συναισθήματα της ερμηνεύτριας; Πώς προσφωνεί τη θάλασσα και τι ζητά από τα κύματα; Ποιος είναι ο ρόλος της υγρής απεραντοσύνης στην αλλαγή της συναισθηματικής της κατάστασης;»

Το τραγούδι «Θάλασσα πλατιά» είναι διαθέσιμο εδώ: https://youtu.be/Qfw0ridZdYI?si=9oD_NPBw32cSDkbE

Θάλασσα και ποίηση

Προσφορά νέας γνώσης

Μετά την πρώτη ανάγνωση από τον φιλόλογο, ακολουθεί η επεξεργασία των ποιημάτων, πρώτα του Ελύτη (Β΄ Γυμνασίου) και έπειτα, ως παράλληλο, του Δροσίνη (Α΄ Γυμνασίου), το οποίο ίσως να είναι ήδη γνωστό στα παιδιά της Β΄ Γυμνασίου.

1α. Το θέμα του ποιήματος του Ελύτη: Οι όμορφες εντυπώσεις του ποιητικού υποκειμένου από την επικοινωνία του με την περίλαμπρη καλοκαιρινή φύση. Ο αφηγητής, τριγυρνώντας στις εξοχές, απολαμβάνει τον ήλιο και τις χαρές της ζωής και πλημμυρίζει από ζωτικότητα και ψυχική πληρότητα. Πάνω στο όχημα της φαντασίας του, αναπλάθει τα πάντα σύμφωνα με τις επιδιώξεις και τα όνειρά του. Αναζωογονείται, ψυχικά, οπότε οι αντιξοότητες της ζοφερής πραγματικότητας δεν τον πτοούν, ούτε τον εμποδίζουν να οραματίζεται έναν καινούριο, ελεύθερο, ανιδιοτελή και συναισθηματικά γενναιόδωρο κόσμο.

2α. Η δομή του ποιήματος του Ελύτη: Το ποίημα διαιρείται σε δύο ενότητες.

Πρώτη Ενότητα (στ. 1-8): “Οι θετικές εμπειρίες του αφηγητή μέσα στο ολόφωτο φυσικό τοπίο”.

Η πρώτη ενότητα συμπίπτει με την πρώτη στροφή. Η σύνδεση του ποιητικού υποκειμένου με τη φύση αποδίδεται με τέσσερις τροπικές μετοχές (“πίνοντας”, “διαβάζοντας”, “δρασκελίζοντας”, “σημαδεύοντας”), οι οποίες δημιουργούν την αίσθηση της έντονης δράσης. Η “ζωντανή στεριά”, που ικανοποιεί τον πόθο, δηλώνει ότι αυτή λαμβάνει ανθρώπινες/θηλυκές ιδιότητες. Η ερωτική αλληγορία τούτων των στίχων μεταφέρει το μήνυμα ότι η φυσική ομορφιά, που περιβάλλει τη γη και τα έμβια όντα, γεννάται και, με τη σειρά της, αποτελεί το ερέθισμα για την αέναη αναπαραγωγή και τη διαιώνιση όλων των ειδών. Αυτά τα πολύ σημαντικά ευρήματα φανερώνουν ότι η φύση είναι ένας ζωντανός οργανισμός, ο οποίος βρίσκεται σε μυστική ανταπόκριση με το ποιητικό υποκείμενο.

Δεύτερη Ενότητα (στ. 9-15): “Τα απλά και πολύτιμα δώρα της φύσης ευφραίνουν και εμπνέουν τον αφηγητή”.

Η δεύτερη ενότητα συμπίπτει με τη δεύτερη στροφή. Ο αφηγητής πίνει νερό, κόβει καρπούς, νιώθει το θρόισμα του αέρα στις φυλλωσιές, οσφραίνεται τα αρώματα από τα άνθη, ενώ γύρω του πετούν τα όνειρά του σαν πράσινα πουλιά (= φορείς ελπίδας). Η φράση δε, «Φεύγω με μια ματιά» υποδηλώνει τη νοερή περιήγησή του σε ένα μέλλον παραδεισένιο και αναγεννημένο στα μέτρα των επιθυμιών του.

3α. Νοηματική ανάλυση του ποιήματος του Ελύτη

Η ειδυλλιακή ελληνική φύση και η ευεργετική της επιρροή στον ψυχισμό του αφηγητή κυριαρχούν σε κάθε στίχο του ποιήματος. Η ψυχή του τίθεται σε συνεχή κίνηση και εγρήγορση, σαν να παίρνει μέρος σε μια ιερή μυσταγωγία, και είναι έτοιμος να ασπαστεί κάθε ακαταμάχητη και θαυμαστή φυσική εικόνα. Το ποιητικό υποκείμενο αγκαλιάζει ολόκληρη την πλάση, συμπεραίνοντας ότι είναι πηγή ζωής και ερωτικής πληρότητας. Βιώνει μια σχεδόν σωματική επαφή με τη φύση, μέσα από μικρές απολαύσεις, όπου πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραματίζουν οι αισθήσεις. Όλα τα φυσικά φαινόμενα, σε τέλεια ισορροπία, αποκτούν υλική υπόσταση. Για τον λόγο αυτόν, ο αφηγητής έχει την εντύπωση πως αγγίζει τον άνεμο, ο οποίος γίνεται στέρεη ύλη, αισθητή στην αφή, πως αποκρυπτογραφεί τη σημασία των αρχαίων μαρμάρων, τα οποία αφθονούν στον ελληνικό χώρο, σαν να διαβάζει πάνω τους την ιστορία τους, πως γεύεται αχόρταγα το θερμό και εκθαμβωτικό ηλιακό φως της πατρίδας μας και πως δρασκελίζει τα εκτεταμένα αμπέλια της κορινθιακής γης, που μοιάζουν με θάλασσες.

4α. Γλωσσική έκφραση και καλολογικά στοιχεία στο ποίημα του Ελύτη

Η γλώσσα του ποιήματος είναι απλή δημοτική.

Ποικίλα είναι, επίσης, τα σχήματα λόγου, τα οποία καταδεικνύουν την εκφραστική δεινότητα του ποιητικού υποκειμένου και προσδίδουν λυρισμό και παραστατικότητα στα περιγραφόμενα. Με την καθοδήγηση του φιλολόγου, μπορούν να κωδικοποιηθούν, στη διάρκεια του μαθήματος, ως εξής:

α. μεταφορές: “πίνοντας ήλιο”, “διαβάζοντας τα μάρμαρα”, “ένα τάμα ψάρι που γλιστρά” (το ποιητικό υποκείμενο αντλεί το “τάμα” από τον χώρο της θρησκείας και το “ψάρι” από τον χώρο της ελληνικής αλιείας. Δεδομένου ότι οι Έλληνες είμαστε ναυτικός λαός, που στηρίζεται οικονομικά στην αλιεία, η καλή ψαριά θεωρείται ευλογία), “οι λεμονιές αρδεύουνε τη γύρη”, “τα πράσινα πουλιά σκίζουν τα όνειρά μου”·

β. προσωποποιήσεις: “ο ψαλμός του ήλιου αποστηθίζει”, “τη ζωντανή στεριά που ο πόθος χαίρεται / Ν’ ανοίγει”·

γ. επαναλήψεις: “πίνοντας” – “πίνω” (στ. 1 και στ. 9), “ματιά” – “ματιά” (στ. 13 και στ. 14)·

δ. αντιθέσεις: Στους στίχους 1, 3, 7 και 10 διακρίνονται, συγκεντρωμένα και ποιητικοποιημένα, τα τέσσερα αντιθετικά στοιχεία της φύσης, δηλαδή η φωτιά (“ήλιο”), το νερό (“θάλασσες”), η γη (“στεριά”) και ο αέρας (“ανέμου”)·

ε. παρήχηση: παρήχηση του ρ και του π: “πίνω νερό κόβω καρπό” (στ. 9) και παρήχηση του μ και του τ: “Φεύγω με μια ματιά / Ματιά πλατιά” (στ. 13-14)·

στ. μετωνυμία: “στεριά” αντί “γη” (στ. 7)·

ζ. τολμηρές, υπερρεαλιστικές εικόνες·

η. ασύνδετο σχήμα

5α. Η μετρική του ποιήματος του Ελύτη

Το ποίημα του Ελύτη εντάσσεται στη μοντέρνα ποίηση, συνεπώς είναι γραμμένο σε ελεύθερο στίχο, χωρίς συγκεκριμένο μέτρο, με ανόμοιο αριθμό στίχων σε κάθε στροφή (η πρώτη έχει 8 στίχους, ενώ η δεύτερη έχει 7 στίχους) και με ανόμοιο αριθμό συλλαβών σε κάθε στίχο. Τέλος, δεν υπάρχει ομοιοκαταληξία.

6α. Η σημασία του ρήματος “πίνω” στο ποίημα του Ελύτη

Ο Ελύτης έχει χαρακτηριστεί ως “ηλιοπότης”, εξαιτίας της λατρείας του για το ηλιακό φως και της κεντρικής θέσης που κατέχει αυτό στην ποίησή του, με διαστάσεις ηθικές και πνευματικές. Στον στ. 1 (“πίνοντας ήλιο κορινθιακό”), το ρήμα “πίνω” έχει μεταφορική σημασία, σημαίνει, δηλαδή, ότι απορροφώ ακόρεστα τη ζωογόνο επίδραση των θείων ηλιακών ακτίνων στο σώμα και στην ψυχή μου. Αντιθέτως, στον στ. 9 (“πίνω νερό”), το ρήμα “πίνω” έχει κυριολεκτική σημασία, σημαίνει, δηλαδή, ότι ικανοποιώ τη δίψα μου.

1β. Το θέμα του ποιήματος του Δροσίνη: Το ποίημα «Θαλασσινά τραγούδια», του Γ. Δροσίνη, προερχόμενο από τη συλλογή “Ειδύλλια” (1884), είναι γεμάτο από σαγηνευτικές εικόνες, αντιπροσωπευτικές της αγροτικής και νησιωτικής ελληνικής φύσης. Στους στίχους του παρουσιάζεται η αρμονική συνύπαρξη όλων των μερών του θαλασσινού τοπίου.

2β. Η δομή του ποιήματος του Δροσίνη: Το ποίημα απαρτίζεται από τέσσερις οκτάστιχες στροφές.

Πρώτη στροφή (στ. 1-8): Η γαλήνια θάλασσα και το ερωτικό παιχνίδι των ψαριών, που, χάρη στο λαμπύρισμα του ήλιου, μοιάζουν να τινάζονται στην επιφάνεια και να παίζουν με τα ασημένια κύματα·

Δεύτερη στροφή (στ. 9-16): Το ζωηρό αναπήδημα του δελφινιού στα κύματα, πλάι στο καράβι. Ο περήφανος χαρακτήρας του δελφινιού φαίνεται από τον χαρακτηρισμό του ως “άτι της θάλασσας”·

Τρίτη στροφή (στ. 17-24): Το ευτυχισμένο φτερούγισμα των γλάρων και οι βουτιές τους στο πέλαγος για αναζήτηση τροφής·

Τέταρτη στροφή (στ. 25-32): Η χαριτωμένη κίνηση των άσπρων καραβιών πάνω στα κύματα, σαν τα προβατάκια που βόσκουν, ανέμελα, στον κάμπο. Ο ποιητικός φακός, εδώ, διαπλέκει τον κόσμο της θάλασσας με τον κόσμο της στεριάς.

3β. Η αφηγηματική τεχνική του ποιήματος του Δροσίνη

Στο ποίημα υπάρχει πρωτοπρόσωπη αφήγηση, διότι ο αφηγητής είναι αυτόπτης μάρτυρας της γοητείας που εκπέμπει η θέα της θάλασσας και όσων πραγμάτων, έμβιων ή άβιων, τη συνοδεύουν. Μάλιστα, η αντωνυμία “μας”, σε α΄ πληθυντικό πρόσωπο, στον τελευταίο στίχο της δεύτερης στροφής, προσφέρει αληθοφάνεια και αμεσότητα στην αφήγηση.

4β. Γλωσσική έκφραση και καλολογικά στοιχεία στο ποίημα του Δροσίνη

Η γλώσσα του ποιήματος είναι απλή δημοτική, με καθημερινές λέξεις και φράσεις (“μας γυρνά την πλάτη”, “ζώνεται”, “μπάτης”), με σύνθετα επίθετα (“χρυσοφτέρωτα”, “γοργόφτερο”, “χιονοπλασμένοι”) και με υποκοριστικά (“ψαράκια”, “καραβάκια”, “προβατάκια”), που χαρίζουν έναν τρυφερό τόνο. Επίσης, χρησιμοποιούνται παθητικά ρήματα (“δροσίζεται”, “καθρεφτίζεται”, “καμαρώνεται”, “ζώνεται”), τα οποία μεταθέτουν την έμφαση στο αποτέλεσμα και όχι στην ενέργεια του ρήματος.

Τα σχήματα λόγου είναι τα εξής:

α. μεταφορές: “γλυκά φυσά ο μπάτης”, “ο ήλιος καθρεφτίζεται”, “κύματ’ ασημένια”, “τρελό δελφίνι”, “της θάλασσας το άτι”, “με τους αφρούς του ζώνεται”, “χιονοπλασμένοι γλάροι”·

β. παρομοιώσεις: “λες πως παίζουν”, “σαν να καμαρώνεται”, “σαν άσπρα προβατάκια”·

γ. προσωποποιήσεις: “η θάλασσα δροσίζεται”, “παίζουν μ’ έρωτα … ψαράκια”·

δ. εικόνες: Οπτικοποιούν, με μεγάλη εκφραστικότητα, τη θαλασσινή φύση, οπότε το ποίημα γίνεται πιο ελκυστικό και προσιτό στον αναγνώστη· π.χ. η εικόνα του δελφινιού που κολυμπάει ακολουθώντας το καράβι, η εικόνα των γλάρων που πετούν ακούραστοι πάνω από τη θάλασσα, η εικόνα του καραβιού που αρμενίζει στα κύματα, η εικόνα των προβάτων που βόσκουν στον κάμπο κλπ.

5β. Η μετρική του ποιήματος του Δροσίνη

Το ποίημα του Δροσίνη εντάσσεται στην παραδοσιακή ποίηση. Είναι γραμμένο σε ιαμβικό επτασύλλαβο (“γλυ-κά φυ-σά ο μπά-της”) και σε ιαμβικό οκτασύλλαβο στίχο (“στα ξάρ-τια τρι-γυ-ρί-ζο-ντας”), με πλεχτή ομοιοκαταληξία (ομοιοκαταληκτεί ο στ. 1 με τον στ. 3, ο στ. 2 με τον στ. 4, ο στ. 5 με τον στ. 7, ο στ. 6 με τον στ. 8 κ.ο.κ.).

6β. Τα συναισθήματα του ποιητικού υποκειμένου

Το ποιητικό υποκείμενο νιώθει θαυμασμό, καμάρι και, με τη γραφίδα του λόγου του, αναπαριστά, με γλαφυρό και λυρικό τρόπο, τις εξαίσιες θαλασσινές εικόνες του μαγευτικού τοπίου που αντικρίζει. Η γραφή του αντανακλά την ατάραχη ψυχική του διάθεση, αλλά και τον ενθουσιασμό του για όσα αποτυπώνει στο έργο του.

Σύγκριση των ποιημάτων του Ελύτη και του Δροσίνη

Ομοιότητα: Στο φόντο και των δύο ποιημάτων τοποθετείται η ιδεώδης κατάσταση ευφορίας που ζει ο άνθρωπος μέσα στους κόλπους της φύσης.

Διαφορά: Τα δύο ποιήματα διαφέρουν τεχνικά, ως προς τη μετρική τους, στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω. Το μεν ποίημα του Δροσίνη ανήκει στην παραδοσιακή ποίηση, το δε ποίημα του Ελύτη ανήκει στη μοντέρνα ποίηση, με στοιχεία υπερρεαλισμού.

Ανακεφαλαίωση

Πρόδηλη στα εξεταζόμενα ποιήματα είναι η ομαλή συνδιαλλαγή ανθρώπου και φύσης. Το ποιητικό υποκείμενο είναι, σε κάθε περίπτωση, ένας ευαίσθητος και ρομαντικός παρατηρητής της, με συνέπεια να συντονίζεται στους ρυθμούς της και να κατακλύζεται από δημιουργική μέθη και αισιοδοξία.

Οδυσσέας Ελύτης

Ανάθεση εργασίας

«Αφού διαβάσετε τους παρακάτω στίχους από το ποίημα του Οδ. Ελύτη, “Ο ήλιος ο ηλιάτορας”, να βρείτε δύο σχήματα λόγου αιτιολογώντας την απάντησή σας. Κατόπιν, να γράψετε, σε 3 – 4 γραμμές, έναν φανταστικό διάλογο ανάμεσα στον Αφηγητή και στον Ήλιο, όσο διαρκεί το φωτεινό ταξίδι του στη γη».

ΑΦΗΓΗΤΗΣ

Ο ήλιος ο ηλιάτορας

ο πετροπαιχνιδιάτορας

από την άκρη των ακρώ

κατηφοράει στο Ταίναρο

Φωτιά ‘ναι το πιγούνι του

χρυσάφι το πιρούνι του

Ο ΗΛΙΟΣ

Ε σεις στεριές και θάλασσες

τ’ αμπέλια κι οι χρυσές ελιές

ακούτε τα χαμπέρια μου

μέσα στα μεσημέρια μου