γράφει η Μαρία Βηλαρά, φιλόλογος, Μ.Α., επιστημονική συνεργάτις
Στο παρόν σχέδιο μαθήματος, προβαίνουμε στη θεώρηση δύο κειμένων από το σχολικό εγχειρίδιο Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α΄ Γυμνασίου, με κύριους άξονες τα διαχρονικά προβλήματα του ρατσισμού και της κοινωνικής απομόνωσης, που απορρέει από αυτόν, και προτείνουμε τρόπους διαχείρισης του διδακτικού υλικού. Συγκεκριμένα, στο Α΄ Μέρος, εξετάζουμε πιο διεξοδικά το κείμενο «Ο δρόμος για τον Παράδεισο είναι μακρύς», της Μαρούλας Κλιάφα (Ενότητα 8). Στο Β΄ Μέρος, ακολουθεί μια συνοπτική παρουσίαση του θέματος του κειμένου «Όπως τα βλέπει κανείς…», της Ελένης Σαραντίτη (Ενότητα 12), καθώς και σύγκριση των ηρωίδων των δύο αποσπασμάτων.
Γενικός Σκοπός
Η κατανόηση και η βίωση των γνωρισμάτων του «Άλλου», με την παράλληλη προώθηση της αισθητικής εμπειρίας, και η ενίσχυση της ατομικής έκφρασης των διδασκομένων.
Ειδικοί Στόχοι
Οι μαθητές εστιάζουν σε δύο λογοτεχνικά χωρία, τα οποία πραγματεύονται το θέμα της ρατσιστικής υποδοχής και της δυσχερούς ένταξης ατόμων, (προ)ερχόμενων από άλλες χώρες, είτε λόγω ξενικής καταγωγής είτε λόγω μετανάστευσης είτε λόγω ειδικών αναγκών, στην ελληνική κοινωνία. Καλούνται δε, μέσα από τη διδακτική πράξη και τις δραστηριότητες που τους ανατίθενται:
α. να αντιληφθούν τα χαρακτηριστικά της ετερότητας και να κωδικοποιήσουν τα είδη του ρατσισμού·
β. να συλλάβουν τη φύση και την έκταση των κοινωνικών προβλημάτων που εξετάζονται·
γ. να αναμοχλεύσουν δικά τους, ίσως, αντίστοιχα βιώματα και, εν τέλει, να συγκροτήσουν έναν προσωπικό κώδικα αξιών (π.χ. Πώς βλέπουν να αντιμετωπίζεται γύρω τους η διαφορετικότητα και πώς νομίζουν ότι πρέπει να αντιμετωπίζεται;).
Αφόρμηση
Στη σύντομη συζήτηση μέσα στην τάξη, που προηγείται της ανάγνωσης, το ενδιαφέρον των μαθητών, για τη θεματική των κειμένων, μπορεί να κινητοποιηθεί ποικιλοτρόπως.
Α. Βιωματική Αφόρμηση: Ο διδάσκων δημιουργεί ένα κλίμα περιέργειας και συμμετοχικότητας γύρω από το πολύκροτο ζήτημα του ρατσισμού και τα παρεπόμενά του, πριν δουν οι μαθητές ότι τα κείμενα σχετίζονται με αυτόν, απευθύνοντας ερωτήματα όπως: «Πώς θα φερόσασταν απέναντι σε μια αλλοδαπή οικογένεια, που μετακόμισε στην πολυκατοικία σας ή απέναντι σε ένα άτομο με ειδικές κινητικές ή νοητικές δεξιότητες; Φιλικά; Εχθρικά; Επιφυλακτικά; Αδιάφορα;» / «Τι θα κάνατε, αν κάποιος από το περιβάλλον σας φερόταν με αποδοκιμασία απέναντι σε τέτοιου είδους άτομα;»
ή
Β. Εναλλακτική Αφόρμηση: Ο διδάσκων δύναται να προβάλει στον προτζέκτορα της τάξης ή να μοιράσει σε φυλλάδια την παρακάτω εικόνα, ως τροφή για σκέψη και προβληματισμό, θέτοντας ερωτήματα όπως: «Ποιες σκέψεις σας προκαλεί αυτή η εικόνα; Σε τι νομίζετε ότι αναφέρεται;», σε συνδυασμό, ενδεχομένως, με την ανάγνωση του εισαγωγικού σημειώματος του κειμένου της Μαρούλας Κλιάφα.
Προσφορά νέας γνώσης
Πρώτη Ανάγνωση: Γίνεται από τον φιλόλογο, με την απαιτούμενη έμφαση στα καίρια σημεία του αποσπάσματος και με κατευθυντήριες οδηγίες (π.χ. «Να βρείτε τα πρόσωπα και ποια σχέση τα ενώνει»), ούτως ώστε να οξύνεται η προσοχή των μαθητών και να ενθαρρύνεται η αυτενέργειά τους. Ας έχουμε κατά νου ότι η ανάγνωση μέσα στη σχολική τάξη είναι το αρχικό στάδιο μιας πολυεπίπεδης διαδικασίας εννόησης και αποκρυπτογράφησης της λογοτεχνικής αφήγησης και των νοημάτων της, προκειμένου οι μαθητές να κατακτήσουν, σταδιακά, μεγαλύτερη αναγνωστική επάρκεια και αυτονομία.
Επεξεργασία: Το στάδιο αυτό μπορεί να ξεκινήσει με την καθοδήγηση του φιλολόγου, ο οποίος θα παραθέσει, σχεδιαγραμματικά και οργανωμένα, βασικές πληροφορίες και ερμηνευτικά σχήματα για το κείμενο, αλλά, φυσικά, μπορούν να τεθούν, σε κομβικές φάσεις του μαθήματος, και ερωτήματα, ανοικτά προς διερεύνηση και στοχασμό, που να επιτρέπουν την ελεύθερη διατύπωση της γνώμης των μαθητών, τον γόνιμο διάλογο, την καλλιέργεια του λογισμού και της φαντασίας τους και τον εντοπισμό συγκλίσεων ή αποκλίσεων των οπτικών γωνιών τους. Έτσι, η διδασκαλία συμβάλλει στη διαμόρφωση κριτικών αναγνωστών, οι οποίοι καταθέτουν την επιχειρηματολογία τους και δεν αρκούνται στην παθητική αποδοχή του αιτιολογημένου λόγου των υπολοίπων.
Α΄ Μέρος
1. Το θέμα του κειμένου της Μ. Κλιάφα: Μια αγγελία για αλληλογραφία, σε ένα περιοδικό, δίνει την ευκαιρία για την έναρξη μιας ζεστής φιλίας, έστω και εξ αποστάσεως, ανάμεσα σε δύο δεκαπεντάχρονα κορίτσια, που ανήκουν σε ανόμοια κοινωνικά περιβάλλοντα· τη Βερόνικα, από την Αλβανία, η οποία κουβαλά τις τραυματικές μνήμες του ξεριζωμού, και την Ελένη, κόρη αστικής αθηναϊκής οικογένειας, που, ενώ φαίνεται πως τίποτα δυσάρεστο δεν την απασχολεί, στην ουσία, αποκρύπτει, λόγω ανασφάλειας, από τη μακρινή φίλη της, τις κινητικές δυσκολίες της. Επί οκτώ μήνες, οι δύο κοπέλες ανταλλάσσουν επιστολές (το απόσπασμα απαρτίζουν δύο από αυτές), στις οποίες εξιστορούν γεγονότα από τη ζωή τους, εκμυστηρεύονται τις ενδόμυχες ανησυχίες τους και εξομολογούνται τα όνειρά τους η μία στην άλλη.
2. Τα συναισθήματα των ηρωίδων (Βερόνικας, Ελένης): Η Βερόνικα και η οικογένειά της βιώνουν άσχημες καταστάσεις, εξαιτίας της άγνοιας, της επιθετικότητας και του αισθήματος ανωτερότητας των Ελλήνων γειτόνων τους, οι οποίοι τους θέτουν στο στόχαστρο και μαζεύουν υπογραφές, για να τους διώξουν. Συγχρόνως, τους ασκούν λεκτική βία («βρομο-Αλβανοί») και εξαπολύουν εις βάρος του ανυπόστατες κατηγορίες («Δε θέλουμε μαχαιροβγάλτες μέσα στο σπίτι μας»), βάσει των όσων γράφει η ηρωίδα στην επιστολή της. Δεδομένης, λοιπόν, αυτής της γενικευμένης ξενοφοβικής ιδεολογίας, η κοπέλα νιώθει θλίψη, πικρία και απογοήτευση. Μέσα της είναι βαθιά ριζωμένο το αίσθημα της αδικίας για τον διωγμό και την περιθωριοποίηση, που, αναίτια, υφίσταται. Δεν μπορεί να καταλάβει ποια διαφορά υπάρχει μεταξύ ατόμων διαφορετικής εθνικότητας, ούτε την απέχθεια των ανθρώπων, κάτι το οποίο την πληγώνει. Είναι ευαίσθητη, σέβεται τις ανθρωπιστικές αξίες και οραματίζεται έναν κόσμο χωρίς διακρίσεις και προκαταλήψεις. Ακόμη, εκδηλώνει τον φόβο ότι η φίλη της, η Ελένη, δεν θα μπορέσει να νιώσει τη στενοχώρια της, επειδή η δική της ζωή είναι ήρεμη και ισορροπημένη. Αυτό, βέβαια, δεν ισχύει, όμως η Βερόνικα δεν το γνωρίζει.
Η Ελένη επιλέγει να μην αποκαλύψει στη φίλη της ότι είναι άτομο με αναπηρία, κατόπιν ατυχήματος, επειδή φοβάται ότι η συμπεριφορά εκείνης απέναντί της ίσως μεταβληθεί, αν το μάθει. Προσπαθεί να παρηγορήσει τη Βερόνικα, δείχνει ότι συναισθάνεται τη λύπη της και εκφράζει μόνο με υπαινιγμούς τα δικά της παράπονα για όσα την ταλαιπωρούν ψυχικά, όπως φαίνεται και από τον αλληγορικό τίτλο του κειμένου. Δεν έχει συμβιβαστεί με το πρόβλημά της, γι’ αυτό έχει πλάσει, στη φαντασία της, μια εξιδανικευμένη εικόνα του εαυτού της και αυτήν προβάλλει. Η Βερόνικα μαθαίνει, από την ίδια, ότι είναι ένα υγιές κορίτσι, που ασχολείται με τον αθλητισμό. Οι αρνητικές αντιδράσεις του κόσμου, ο οίκτος, η υποκρισία, ο παραγκωνισμός, ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι οι αιτίες της επιφυλακτικότητας και του δισταγμού της Ελένης να παραδεχτεί την αλήθεια. Πρόκειται για ένα ώριμο παιδί, που έχει επίγνωση της σκληρής πραγματικότητας και των δυσχερειών της ζωής. Από τη μία, κάμπτεται το ηθικό της, αλλά, από την άλλη, διαθέτει θάρρος και αυτοεκτίμηση. Η μοναχικότητα και η αξιοπρέπεια είναι τα γνωρίσματα που τη συνδέουν με τη Βερόνικα. Διατηρεί, ωστόσο, άσβηστη την ελπίδα ότι, κάποτε, τα πράγματα θα αλλάξουν προς το καλύτερο, έστω και αν ο δρόμος μέχρι το κατώφλι της ευτυχίας είναι μακρύς και ανηφορικός.
3. Συζήτηση στην τάξη γύρω από τον ρατσισμό
α. Εισαγωγικές παρατηρήσεις: Όσο και αν έχει εξελιχθεί, στις μέρες μας, η Επιστήμη και η Τεχνολογία και παρ’ όλο που έχει αναβαθμιστεί το πνευματικό επίπεδο των ανθρώπων, δυστυχώς, οι ρατσιστικές αντιλήψεις, που διαχωρίζουν, αυθαίρετα, τον κόσμο σε αξιολογικές τάξεις, βρίσκουν, πάντοτε, πρόσφορο έδαφος, για να αναδυθούν στην επιφάνεια.
Ο ρατσισμός εμφανίζεται με πολλές μορφές, εφόσον πλήττει ένα μεγάλο ποσοστό της κοινωνίας, όπως τους μετανάστες, τα άτομα με ειδικές ανάγκες, τους ομοφυλόφιλους, τις γυναίκες και πολλές άλλες κοινωνικές ομάδες. Επίσης, εχθρικά αντιμετωπίζονται οι άνθρωποι και λόγω των θρησκευτικών ή των πολιτικών τους πεποιθήσεων.
β. Ποιοι ευθύνονται για το παθογόνο φαινόμενο του ρατσισμού: Ευθύνες φέρει τόσο το οικογενειακό όσο και το σχολικό περιβάλλον. Το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο ορισμένων γονέων και η δυσμενής προδιάθεσή τους για κάποιες μερίδες ατόμων ωθεί και τα παιδιά τους στην υιοθέτηση στερεοτυπικών, μισαλλόδοξων απόψεων. Επιπλέον, συχνά, είναι ελλιπής η ανθρωπιστική παιδεία, η οποία διαπλάθει ευσυνείδητες προσωπικότητες, με ηθική και σεβασμό προς τον συνάνθρωπο, ενώ εξίσου αδιανόητη είναι και η ανεκτικότητα ή η ατιμωρησία απέναντι σε θρασείες και υβριστικές συμπεριφορές των παιδιών προς τους “διαφορετικούς” συνομηλίκους τους, στο σχολείο. Ας μην λησμονούμε και τα ΜΜΕ, τα οποία, συνήθως, προτάσσουν ένα ωραιοποιημένο και συμβατικά αποδεκτό πρότυπο, σχετικά με την εξωτερική όψη, το χρώμα του δέρματος, την καταγωγή ή την κοινωνική τάξη των ανθρώπων, γεγονός που οδηγεί σε εσφαλμένες κρίσεις και “γεννά” τον ρατσισμό.
γ. Τα είδη του ρατσισμού που εντοπίζονται στο κείμενο της Μ. Κλιάφα: Κατ’ αρχάς, ο ρατσισμός ορίζεται ως η ακραία ιδεολογία, η οποία υποστηρίζει, με δογματισμό, την υπεροχή μιας φυλής και αποβλέπει στη διατήρηση της “καθαρότητάς” της, έναντι των υπολοίπων. Υπάρχουν διάφορα είδη ρατσισμού, στη σύγχρονη εποχή, όπως ο φυλετικός ρατσισμός, ο θρησκευτικός ρατσισμός, ο ρατσισμός των ανεπτυγμένων κρατών έναντι των αναπτυσσόμενων χωρών του Τρίτου Κόσμου, ο ρατσισμός κατά του γυναικείου φύλου, γνωστός ως σεξισμός, δηλαδή οι εμφανείς ή οι άτυπες ευτελιστικές συμπεριφορές κατά των γυναικών, και πολλά άλλα.
Στο κείμενο της Μ. Κλιάφα παρατηρούνται τα συμπτώματα του εθνικού ρατσισμού, στην περίπτωση της Βερόνικας, που είναι αλλοδαπή, και του κοινωνικού ρατσισμού, στην περίπτωση της Ελένης, που είναι άτομο με ειδικές ανάγκες.
Επομένως, όταν οι άνθρωποι δεν διδάσκονται τις αρετές της ειρήνης, της δικαιοσύνης και της ισότητας, η σκέψη και η κρίση τους αδρανοποιείται ή συσκοτίζεται και ασπάζονται ευκολότερα τη θλιβερή τακτική των, παντός είδους, διακρίσεων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ευνοείται ο ανταγωνισμός, εγείρονται οι άγονες αντιπαραθέσεις και καταργούνται τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Ευδοκιμούν δε, ο πόλεμος, αντί της ειρηνικής συμβίωσης, και η βία και ο φανατισμός, αντί της υγιούς αλληλεπίδρασης μεταξύ των λαών. Συνεπώς, ο ρατσισμός και οι ακρότητές του εγκυμονούν απρόβλεπτους κινδύνους για μια κοινωνία, επειδή ενδέχεται να επιφέρουν εκμετάλλευση των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, διχασμό και αναταραχές.
4. Συζήτηση στην τάξη γύρω από τον τίτλο του κειμένου της Μ. Κλιάφα
Ο τίτλος «Ο δρόμος για τον Παράδεισο είναι μακρύς» είναι συμβολικός. Ο “Παράδεισος” σηματοδοτεί την ευτυχία, τη γαλήνη και την απαλλαγή του νου από τις έγνοιες. Η πορεία, όμως, προς την ευδαιμονία και την ψυχολογική αποφόρτιση είναι επίπονη, ιδίως για όποιον διαφέρει ως προς κάτι, σε σχέση με τους άλλους, και στοχοποιείται. Τα εμπόδια, δηλαδή, στον δύσβατο δρόμο προς τον “Παράδεισο” είναι η εχθρότητα και η περιφρόνηση του κόσμου. Έτσι, οι πιο αδύναμοι, αυτοί που έχουν εύθραυστο χαρακτήρα, ενίοτε, αποθαρρύνονται και δυσκολεύονται να συνεχίσουν τη διαδρομή. Μόνο όσοι προσπερνούν τους σκοπέλους, ατσαλώνοντας και θωρακίζοντας τον ψυχισμό τους, θα κατορθώσουν να φτάσουν στη δική τους “Εδέμ”. Απαιτούνται, λοιπόν, κουράγιο, ανεξάντλητα αποθέματα δύναμης και υπομονή, για να εξασφαλίσει ο “αταίριαστος” την ισότιμη μεταχείρισή του από το κοινωνικό σύνολο.
Β΄ Μέρος
1. Το θέμα του κειμένου της Ε. Σαραντίτη: Μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο, πολλοί Έλληνες κατέφυγαν, ως πολιτικοί πρόσφυγες, στις χώρες της Πρώην Σοβιετικής Ένωσης και πρόκοψαν εκεί, μέχρι το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, που, σε συνάρτηση με τη νοσταλγία τους για την πατρίδα, τους έφερε πίσω. Ωστόσο, οι προσδοκίες τους για μια όμορφη ζωή στη γενέτειρα, με ευημερία, διαψεύστηκαν, αφού ο επαναπατρισμός τους συνοδεύτηκε από την επιφυλακτικότητα των συμπατριωτών τους και την ταπείνωση που υπέστησαν από ένα τμήμα της ελληνικής κοινωνίας.
Πρωταγωνίστρια και αφηγήτρια, στο κείμενο αυτό, σε α΄ ενικό πρόσωπο, είναι η Ευρυδίκη, μια νεαρή Ελληνίδα από την Τασκένδη της Ρωσίας, η οποία εγκαθίσταται, με την οικογένειά της, σε ένα αγρόκτημα της Θεσσαλίας, όπου δουλεύουν, ως εργάτες, οι γονείς της. Τότε, συνάπτει σχέση με τον Σωτήρη, τον γιο του εργοδότη των γονιών της, ο οποίος είναι ερωτευμένος μαζί της. Η κοπέλα τού περιγράφει την απόρριψη που βιώνουν οικογενειακώς, μετά την επιστροφή τους στην Ελλάδα, και εκείνος προσπαθεί να την καθησυχάσει. Η μητέρα του Σωτήρη, η κυρία Ερασμία, από την άλλη, δεν συμμερίζεται τη συμπαράσταση του γιου της προς τους νεοαφιχθέντες στη χώρα. Είναι υπεροπτική και έχει διαμορφώσει την εντύπωση ότι τα πλούτη και η περίοπτη κοινωνική θέση προσδίδουν κύρος στον άνθρωπο. Σε μια συνάντησή της, μάλιστα, με τη γιαγιά της Ευρυδίκης, δείχνει φανερά ενοχλημένη με τη σχέση των δύο νέων, λόγω της κοινωνικής απόστασης που τους χωρίζει, και της ζητά να απομακρύνει την εγγονή της. Η γιαγιά διαχειρίζεται με ψυχραιμία, καρτερικότητα και περηφάνεια τις προσβολές της γυναίκας. Κοιτά τη ζωή από διαφορετικό πρίσμα και έχει μάθει να εκτιμά τους ανθρώπους με κριτήριο τον χαρακτήρα τους. Είναι ευγενική, πολιτισμένη, φιλόξενη και πρόθυμη να περιποιηθεί την κυρία Ερασμία στο σπίτι της, μολονότι εκείνη της φέρεται εριστικά και απαξιωτικά.
Συν τοις άλλοις, και οι συμμαθητές της Ευρυδίκης τής φέρονται με αγένεια και βαναυσότητα, την αποφεύγουν επιδεικτικά, δεν της μιλούν, τη θίγουν, λέγοντάς της ότι μένει σε έναν στάβλο, και μιμούνται τον ήχο των προβάτων, όταν περνά από μπροστά τους, με αποτέλεσμα να την αποκαρδιώνουν και να τραυματίζουν την ψυχή της. Πιθανώς, τα παιδιά να ακούνε υποτιμητικά σχόλια για τους μετανάστες, στο σπίτι τους, γι’ αυτό αναπαράγουν αυτή την ειδεχθή συμπεριφορά.
2. Σύγκριση των ηρωίδων των δύο κειμένων: Ανάμεσα στη Βερόνικα, την Ελένη και την Ευρυδίκη διαπιστώνουμε τρεις (3) σημαντικές ομοιότητες:
α. η στάση του κοινωνικού περίγυρου είναι εξίσου μειωτική απέναντι σε όλες τους·
β. η Βερόνικα, από την Αλβανία, έρχεται σε επαφή με το ρατσιστικό μένος των Ελλήνων, που την καταδιώκουν, όπως και όλη της την οικογένεια. Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει και στην Ευρυδίκη, μια Ελληνίδα μετανάστρια, με οικονομική δυσπραγία, που χλευάζεται και περιθωριοποιείται, τόσο από τους συμμαθητές της όσο και από τη μητέρα του αγαπημένου της, η οποία δεν την εγκρίνει. Η Ευρυδίκη θα πρέπει να καταβάλει μεγάλο αγώνα για να ενσωματωθεί στη χώρα καταγωγής της, να σταδιοδρομήσει επαγγελματικά και να πάψει να κατατρύχεται από το άγχος της επιβίωσης και της κοινωνικής αποδοχής·
γ. η Ελένη, επίσης, αποστρέφεται τη λύπηση και την αδιαφορία που δέχεται, εξαιτίας της αναπηρίας της, οπότε προτιμά να υποδύεται πως όλα βαίνουν καλώς στη ζωή της, φοβούμενη πως η φίλη της θα την απαρνηθεί, αν το πληροφορηθεί.
Ανακεφαλαίωση
Ο ρατσισμός είναι μια απαράδεκτη κοινωνική μάστιγα, που προσβάλλει, σχεδόν ανεπανόρθωτα, τις σχέσεις ανθρώπων, ομάδων και λαών. Τα σημαντικότερα αίτιά του είναι η πνευματική ένδεια, ο ανταγωνισμός και η ευρύτερη αμφισβήτηση των ανθρωπιστικών ιδανικών, με συνέπεια να εμφωλεύει το μίσος και ο φθόνος, στην ψυχή των ανθρώπων, για καθετί το διαφορετικό. Είναι ένα φαινόμενο, που μας αφορά όλους άμεσα. Γι’ αυτό, οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε τη σοβαρότητά του και να εναντιωθούμε δυναμικά.
Ανάθεση εργασίας
«Το ακόλουθο ποίημα είχε προταθεί από τα Ηνωμένα Έθνη ως το καλύτερο ποίημα του 2006, γραμμένο από ένα παιδί της Αφρικής. Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η συναισθηματική κατάσταση του ποιητικού υποκειμένου, όταν γράφει αυτούς τους στίχους, και πού πιστεύετε ότι οφείλεται»;
Όταν γεννιέμαι, είμαι μαύρος.
Όταν μεγαλώσω, είμαι μαύρος.
Όταν κάθομαι στον ήλιο, είμαι μαύρος.
Όταν φοβάμαι, είμαι μαύρος.
Όταν αρρωσταίνω, είμαι μαύρος.
Όταν πεθαίνω, ακόμα είμαι μαύρος.
Κι εσύ, λευκέ άνθρωπε,
όταν γεννιέσαι, είσαι ροζ.
Όταν μεγαλώνεις, γίνεσαι λευκός.
Όταν κάθεσαι στον ήλιο, γίνεσαι κόκκινος.
Όταν κρυώνεις, γίνεσαι μπλε.
Όταν φοβάσαι, γίνεσαι κίτρινος.
Όταν αρρωσταίνεις, γίνεσαι πράσινος.
Κι όταν πεθαίνεις, γίνεσαι γκρι.
Και αποκαλείς εμένα έγχρωμο…
