γράφει η Μαρία Βηλαρά, φιλόλογος, Μ.Α., επιστημονική συνεργάτις
Ο ευρύτερος όρος «διαθεματικότητα» στρέφει την προσοχή των μαθητών στο υπό εξέταση θέμα, η μελέτη του οποίου εκτείνεται σε περισσότερους του ενός επιστημονικούς ή καλλιτεχνικούς τομείς. Ο κάθε τομέας επισημαίνει διαφορετικές πτυχές του θέματος, με στόχο μια πολύπλευρη θέαση.
Στο πλαίσιο της διαθεματικότητας εντάσσεται και ο νεόκοπος όρος «διακαλλιτεχνικότητα», ο οποίος εμφανίστηκε μόλις στα μέσα της δεκαετίας του ’90. Η διακαλλιτεχνικότητα αφορά, εν πολλοίς, τη συγγένεια και τον γόνιμο συγκερασμό μεταξύ διαφορετικών μορφών τέχνης, όπως είναι η λογοτεχνία, η ζωγραφική, η μουσική και ο κινηματογράφος. Παρά την πρόσφατη ανάδυση του όρου, η σύζευξη αυτή ήταν γνωστή ήδη από την αρχαιότητα, καθώς ο Σιμωνίδης ο Κείος χαρακτήριζε τη ζωγραφική ως ποίηση σιωπώσα και, αντιστρόφως, την ποίηση ως ζωγραφική λαλούσα, άποψη που απαντά και στην “Ποιητική Τέχνη” του Ορατίου.
Στα σχολικά βιβλία της Οδύσσειας και της Ιλιάδας δίνεται το έναυσμα για ευφάνταστες συγκριτικές δραστηριότητες ανάμεσα στις τέχνες, με αφορμή τον περίφημο υπερρεαλιστικό ζωγραφικό πίνακα του Ν. Εγγονόπουλου «Ο Ποιητής και η Μούσα» (1938). Συνεπώς, το μοτίβο της Μούσας και της θεϊκής της επιρροής, αντλημένο από τη Μυθολογία και τα Ομηρικά Έπη, έχει αξιοποιηθεί, επίσης, από την τέχνη της ζωγραφικής, προβάλλοντας, με υπαινικτικό και συνειρμικό τρόπο, ποικίλα ενδιαφέροντα νοήματα.
Οι εννέα (9) Μούσες: Ιστορικές πληροφορίες και η ετυμολογία των ονομάτων τους
Η λέξη “μούσα”, προερχόμενη από το «μόντ-jα» ή «μόνθ-jα», με ομόρριζα τα «μαίν-ομαι», «μαν-ία», «μανθ-άνω» και συναφής, ίσως, με το λατινικό “mens–mentis” (= νους, πνεύμα), καταδεικνύει τη σύνδεση των μυθικών αυτών θεοτήτων με τη σκέψη και τις διανοητικές ασχολίες. Σε πολλούς αρχαίους τόπους, οι Μούσες, που είχαν ως ηγέτη τους τον θεό Απόλλωνα, λατρεύονταν με ιδιαίτερες τιμές, ενώ περίφημος είναι και ο Ορφικός Ύμνος των Μουσών. Επιπλέον, στην Ακαδημία του Πλάτωνος βρισκόταν βωμός αφιερωμένος σε αυτές. Χαρακτηριστικό δε, είναι ότι κορυφαίοι αρχαίοι ποιητές, όπως ο Όμηρος και ο Ησίοδος, επικαλούνται τη Μούσα, έτσι ώστε να διαφωτιστούν πνευματικώς και να συνθέσουν τα μεγαλόπνοα έργα τους. Μέχρι σήμερα, η Μούσα αποτελεί την ενσάρκωση μιας εξέχουσας γυναικείας μορφής, η οποία αφυπνίζει τα καλλιτεχνικά ένστικτα ένας δημιουργού ή εμπνέει, γενικώς, έναν πνευματικό άνθρωπο.
Οι μυθικές ονομασίες των εννέα Μουσών ήταν δηλωτικές του κλάδου των επιστημών ή των τεχνών, των οποίων η καθεμία υπήρξε προστάτιδα και εκφράστρια. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να αναφέρουμε στους μαθητές του Γυμνασίου τα ονόματά τους και την ετυμολογική προέλευση αυτών, ώστε να αποκτήσουν, σιγά-σιγά, μια ομαλή και ουσιαστική επαφή με την αρχαία ελληνική γλώσσα:
1. Καλλιόπη (<καλλι– + ὄψ = φωνή, δηλ. η καλλίφωνη): η Μούσα της Επικής Ποίησης
2. Ευτέρπη (<εὖ + τέρπω = καλώς τέρπω, προκαλώ ευχαρίστηση): η Μούσα της Λυρικής Ποίησης και, εν γένει, της Μουσικής
3. Κλειώ (<κλέος = δόξα): η Μούσα της Ιστορίας
4. Μελπομένη (<μέλπω = μελωδώ, τραγουδώ + μένος = οργή): η Μούσα της Τραγωδίας
5. Θάλεια (<θάλλω = ανθίζω, βλασταίνω, ακμάζω): η Μούσα της Κωμωδίας και της Βουκολικής Ποίησης
6. Τερψιχόρη (<τέρπω + χορός = αυτή που προκαλεί ευχαρίστηση μέσω του χορού): η Μούσα του Χορού, της Ορχήσεως
7. Ερατώ (<ἔρως): η Μούσα της Ερωτικής Ποίησης
8. Πολύμνια (<πολύς + ὕμνος): η Μούσα των Ύμνων και, εν γένει, της Ιερής Ποίησης
9. Ουρανία (<οὐρανός): η Μούσα της Αστρονομίας
Μια ανάλυση του ζωγραφικού πίνακα του Ν. Εγγονόπουλου, «Ο Ποιητής και η Μούσα», με άξονα το θέμα της Μούσας
Οι κεντρικές φιγούρες αυτής της, υπερρεαλιστικής τεχνοτροπίας, ελαιογραφίας του Ν. Εγγονόπουλου είναι δύο (2):
α. η Μούσα, η οποία στέκεται όρθια και φορά αρχαιοελληνική ενδυμασία, διότι εκπροσωπεί την προαιώνια στοχαστική μας παράδοση. Το κεφάλι της είναι ένας πάπυρος, που αποτελεί σύμβολο των ποιητικών ιδεών και της πνευματικής δημιουργίας. Δίνει δε, ένα βιολί, ως θείο δώρο, στον ποιητή, το οποίο συμβολίζει την καλλιτεχνική έμπνευση που του εμφυσεί.
β. ένας ασχημάτιστος ανθρώπινος τύπος, ο οποίος είναι καθιστός και φαίνεται έτοιμος να λάβει το ποιητικό χρίσμα από τη Μούσα. Το κεφάλι, το σώμα και τα επιμέρους χαρακτηριστικά του είναι αδιαμόρφωτα, ενώ και τα μπράτσα του είναι αόρατα, επειδή δεν διαθέτει ακόμη τη δύναμη να δράσει ποιητικά μόνος του. Περιμένει, λοιπόν, από τη Μούσα να τον “πλάσει” και να τον μεταμορφώσει σε Ποιητή.
Στο φόντο του πίνακα, γύρω από τις δύο αυτές κύριες μορφές, διακρίνονται τα εξής:
1. ένα δωμάτιο με ένα παράθυρο ή ζωγραφικό πίνακα, από όπου φαίνεται ένα νεοκλασικό κτίριο, το οποίο, δυνητικά, παραπέμπει στις προγονικές μας ρίζες, έναντι των μοντέρνων κτισμάτων·
2. μερικά ζωγραφισμένα ψάρια στο πάτωμα, τα οποία, δεδομένου ότι ζουν στο βάθος της θάλασσας, υποδηλώνουν τη ρομαντική φύση της ποίησης και συνιστούν τα θεμέλια του ποιήματος·
3. διάσπαρτα γεωμετρικά σχήματα, ως σύμβολα της λογικής, που, αντιφατικά, υποκρύπτεται πίσω από κάθε αντισυμβατικό και ακατάληπτο υπερρεαλιστικό έργο·
4. ένα θαλασσινό τοπίο, στο δεξιό άκρο του πίνακα, το οποίο αντικαθιστά τον τοίχο του δωματίου. Τα σύννεφα του θαλασσινού τοπίου και του παραθύρου-πίνακα είναι ενιαία και τα όρια του χώρου δυσδιάκριτα·
5. Τέλος, η αντρική και η γυναικεία σιλουέτα, που απεικονίζονται στο θαλασσινό τοπίο, έχουν σύγχρονο ντύσιμο, οπότε δημιουργούν μια αντίθεση προς το εθιμικό ζεύγος του Ποιητή και της Μούσας. Ενδεχομένως, πρόκειται για μια ιδιότυπη συναρμογή του εξελιγμένου φυσικού κόσμου και του παραδοσιακού κόσμου των ιδεών.
«Ο Ποιητής και η Μούσα» (1938)
Συμπερασματικά…
Μέσα από τέτοιου είδους αλληλένδετες θεωρήσεις, οι μαθητές βιώνουν νεωτερικές και επωφελείς εμπειρίες μάθησης. Επιπλέον, επιτυγχάνεται η προσωποποιημένη γνώση, εφόσον ο κάθε μαθητής δεν είναι παθητικός αποδέκτης μιας συμπαγούς και άκαμπτης διδακτικής πρότασης, αλλά δρων και ενεργούν πρόσωπο, με συνέπεια να διευρύνονται οι νοητικοί του ορίζοντες και να αναπτύσσονται οι κριτικές του δεξιότητες.
