γράφει η Μαρία Βηλαρά, φιλόλογος, Μ.Α., επιστημονική συνεργάτις
Εφαρμογή της διακειμενικότητας στα Ομηρικά Έπη
Οι προκλήσεις των καιρών επιβάλλουν ένα μοντέλο διδασκαλίας, το οποίο δεν θα αποβλέπει στη μονόπλευρη μετάδοση έτοιμης γνώσης, αλλά στην ουσιαστική ενασχόληση των μαθητών με βιωματικές και δημιουργικές εκπαιδευτικές δραστηριότητες, χάρη στη διερεύνηση, την παρατήρηση, την καλλιέργεια της φαντασίας, την ανάλυση και τη σύγκριση. Τούτο μπορεί να επιτευχθεί με την αξιοποίηση του, σχετικώς πρόσφατα αναδυθέντος, κλάδου της διακειμενικότητας.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’60, η Julia Kristeva εισάγει τον όρο “διακειμενικότητα”, με εμφανείς επιρροές από τη θεωρία της διαλογικότητας του M. Bakhtin. Η διακειμενικότητα αφορά τη διαρκή γλωσσική, ιδεολογική και πολιτισμική αλληλεπίδραση μεταξύ των προφορικών και των γραπτών κειμένων. Διαμεσολαβητής αυτού του ενεργού κειμενικού διαλόγου, ο οποίος, εν δυνάμει, εξαπλώνεται και σε άλλες μορφές έκφρασης (π.χ. διακαλλιτεχνικότητα), είναι ο συγγραφέας, που, έστω και ασύνειδα, αφομοιώνει τις παλαιότερες αναγνωστικές του εμπειρίες και διοχετεύει πληροφορίες ενός προϋπάρχοντος λογοτεχνικού συστήματος σε ένα νέο σύστημα. Εν πολλοίς, κάθε καινούριο κείμενο, του ιδίου ή/και διαφορετικών συγγραφέων, είναι ένα ψηφιδωτό ποικίλων και ετερόκλιτων κειμενικών διαδρομών, οι οποίες συσχετίζονται με άξονα ένα δεδομένο στοιχείο και αποκτούν σημεία τομής ή/και απόκλισης, κατά την εκάστοτε ερμηνευτική προσέγγιση, η οποία ανανεώνει τις προηγούμενες.
Τι πραγματεύονται τα προοίμια των Ομηρικών Επών και ποιος ο λειτουργικός ρόλος τους;
Το πρώτο προοίμιο της Οδύσσειας (στ. 1-13) καλύπτει την πάλη του περιπλανώμενου Οδυσσέα να επιστρέψει στο βασίλειό του μετά την άλωση της Τροίας μέχρι το επεισόδιο με τη σφαγή των βοδιών στο νησί του Ήλιου, που στάθηκε αιτία για τον χαμό των συντρόφων του.
Το δεύτερο προοίμιο της Οδύσσειας (στ. 14-25) αναφέρεται στην ακούσια παραμονή του Οδυσσέα στο νησί της Καλυψώς, στην απόφαση των θεών να επαναπατριστεί, στους κόπους που τον περιμένουν εκεί για την ανάκτηση των υπαρχόντων του, στη συμπάθεια των άλλων Ολύμπιων θεών προς εκείνον και στην οργή του Ποσειδώνα.
Το προοίμιο της Οδύσσειας υπηρετεί τις εξής λειτουργίες:
α. δηλώνει το θέμα του έπους (ο πολύτροπος άντρας καταβάλλει έναν πολυετή προσωπικό αγώνα για παλιννόστηση και αποκατάσταση στην εστία του)·
β. προβάλλει και σκιαγραφεί τον κεντρικό ήρωα του έπους, τον πολυμήχανο Οδυσσέα·
γ. αποδίδει τη βασική ηθική αρχή που διέπει το έπος ότι οι άνθρωποι είναι αρμόδιοι για τις πράξεις τους και για τις συνέπειες που απορρέουν από αυτές και ότι όποιος υπερβαίνει τα όρια και προσβάλλει τους θεούς, με τη διάπραξη ύβρεως, τιμωρείται.
Το προοίμιο της Ιλιάδας έχει τον εξής λειτουργικό ρόλο:
α. παρουσιάζει, επιγραμματικά, το θέμα του έπους (η έχθρα Αχιλλέα – Αγαμέμνονα, ο θυμός του Αχιλλέα και τα παρεπόμενά του)·
β. δίνει μια ένδειξη για τον ρυθμιστικό ρόλο των θεών, αλλά και για την ατομική ευθύνη των ανθρώπων, μέσα στο έπος.
Μια διακειμενική επισκόπηση των προοιμίων Οδύσσειας και Ιλιάδας
Η συγκριτική προσέγγιση των προοιμίων της Οδύσσειας και της Ιλιάδας μπορεί να εφαρμοστεί κυρίως στη Β΄ Γυμνασίου, εφόσον οι μαθητές έχουν διδαχθεί την Οδύσσεια ήδη από την προηγούμενη τάξη. Έτσι, τα νέα γνωσιακά δεδομένα θα στηριχτούν στα προγενέστερα και θα τα επεκτείνουν:
1. Τα δύο προοίμια συνδιαλέγονται μεταξύ τους με κύριο σημείο αναφοράς την επίκληση του ποιητή στη Μούσα, προκειμένου αυτή, με τη θεία πνευματική πνοή της, να τον βοηθήσει να επιτελέσει τη δύσκολη δοκιμασία της σύνθεσης των επών του.
Το προοίμιο της Οδύσσειας, λοιπόν, έχει την εξής διάρθρωση:
στ. 1 (επίκληση στη Μούσα): ο ποιητής ζητά από τη Μούσα να του υπαγορεύσει την ιστορία του βασανισμένου ήρωα Οδύσσεια, υποδηλώνοντας ότι το έργο του οφείλεται σε γνώση που του παρέχεται άνωθεν. Επομένως, το ποιητικό έργο αποκτά μεγαλύτερη αίγλη, αφού είναι θεόπνευστο·
στ. 1-13 (το κυρίως προοίμιο): σε αυτό μιλά ο ίδιος ο ποιητής·
στ. 14-25 (το προοίμιο της Μούσας): εδώ ξεκινά τη διήγησή της η Μούσα, έπειτα από την επίκληση του ποιητή.
Παρατηρούμε ότι και στη διάρθρωση του προοιμίου της Ιλιάδας κοινός τόπος είναι, στον στ. 1, η επίκληση στη Μούσα, για τους ίδιους λόγους που απαντά και στην Οδύσσεια. Ακολουθεί η διήγηση (στ. 2-5) και, εν τέλει, παρατίθεται η χρονική αφετηρία της δράσης και της αφήγησης, που είναι η μήνις του Αχιλλέα και η ολέθρια φιλονικία του με τον Αγαμέμνονα, η οποία επέφερε συμφορές στο στρατόπεδο των Αχαιών (στ. 6-7).
«Τον άντρα, Μούσα, τον πολύτροπο
να μου ανιστορήσεις, που βρέθηκε
ως τα πέρατα του κόσμου να γυρνά,
αφού της Τροίας πάτησε το κάστρο
το ιερό».
«Ψάλλε, θεά, τον τρομερόν
θυμόν του Αχιλλέως, πώς έγινε
στους Αχαιούς αρχή πολλών δακρύων·
που ανδράγαθες ροβόλησε πολλές
ψυχές στον Άδη ηρώων…»
2. Αξιοσημείωτο είναι ότι η Μούσα παραθέτει τις περιπέτειες του Οδυσσέα in medias res, δηλαδή όχι με τη χρονολογική τους σειρά, αλλά από την κομβική εκείνη στιγμή που οι άλλοι τρωικοί πολεμιστές έχουν επανέλθει και μόνο ο Οδυσσέας παραμένει αποκλεισμένος στο νησί της Καλυψώς, παρά τη θέλησή του. Ο λατινικός όρος “in medias res” σημαίνει “στη μέση των πραγμάτων”, υπό την έννοια ότι ως αρχή μιας αφήγησης επιλέγεται το κρισιμότερο μέρος της ιστορίας, με τη δυνατότητα να αναφερθούν, στην πορεία, μέσω αναδρομικών αφηγήσεων, τα γεγονότα που έχουν προηγηθεί. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο ποιητής εξάπτει την περιέργεια και διεγείρει το ενδιαφέρον του αποδέκτη του σχετικά με το πώς βρέθηκε σε αυτήν την κατάσταση ο ήρωας και με το αν θα καταφέρει να γυρίσει, τελικά, στην Ιθάκη. Ωστόσο, η τεχνική in medias res εφαρμόζεται και στην Ιλιάδα, διότι ο ποιητής δεν εξιστορεί τον Τρωικό πόλεμο από τις πρώτες φάσεις του, αλλά αποσπά μια μικρή χρονική περίοδο, 51 ημέρες πριν από την άλωση της Τροίας, για να αναφερθεί στην οργή του Αχιλλέα, η οποία αποτελεί μόνο ένα επεισόδιο του δέκατου και τελευταίου χρόνου της πολιορκίας της πόλεως.
3. Η ύπαρξη κυκλικού σχήματος είναι η τρίτη αναλογία που εντοπίζεται ανάμεσα στα δύο προοίμια. Στην Οδύσσεια, ο ποιητής κλείνει το προοίμιό του ζητώντας από τη Μούσα να διαλέξει το τμήμα από το οποίο θα αρχίσει να διηγείται την ιστορία του Οδυσσέα, όπως έπραξε και στην έναρξη του προοιμίου. Δημιουργείται, δηλαδή, ένα κυκλικό σχήμα, κατά το οποίο ένα απόσπασμα ή ένας στίχος ενός λογοτεχνικού κειμένου τελειώνει όπως (ακριβώς ή περίπου) ξεκινά. Ομοίως, σχήμα κύκλου προκύπτει και στους στ. 1-7 του προοιμίου της Ιλιάδας, καθώς το προοίμιο ανοίγει και σταματά με την αναφορά στον Αχιλλέα, έτσι ώστε να υπογραμμιστεί ο πρωταγωνιστικός ρόλος του ήρωα.
«Από τις Ελικωνιάδες Μούσες το τραγούδι ας αρχίσουμε […]
Αυτές δίδαξαν κάποτε στον Ησίοδο το ωραίο τραγούδι,
καθώς τ’ αρνιά του ποίμαινε απ’ τον πανίερο Ελικώνα κάτω […]
“Θεόπνευστη φωνή φύσηξαν μέσα μου […] και με προέτρεψαν
να υμνώ των μακαρίων θεών το γένος των αιώνιων
κι αυτές τις ίδιες πρώτα κι ύστατα πάντοτε να ψάλλω”.
Ἡσιόδου “Θεογονία”, στ. 1 και 22-34
