γράφει η Μαρία Βηλαρά, φιλόλογος, Μ.Α., επιστημονική συνεργάτις

Για να είναι όσο το δυνατόν πιο εποικοδομητική και αποτελεσματική η διδασκαλία μας, απαιτείται ο κατάλληλος σχεδιασμός του μαθήματος. Κάθε Σεπτέμβριο, στην έναρξη της σχολικής χρονιάς, όλοι οι φιλόλογοι αναζητούμε τρόπους ώστε να οργανώσουμε σωστά τον χρόνο και το υλικό μας, με στόχο τη μέγιστη ωφέλεια των μαθητών μας. Το ακόλουθο διδακτικό σχεδίασμα αφορά ένα συγκεκριμένο χωρίο της ύλης από το μάθημα της Ιλιάδας στη Β΄ Γυμνασίου.

Περισσότερο υλικό για την εισαγωγή της Ιλιάδας, καθώς και την περίληψη των 24 ραψωδιών μπορείτε να δείτε εδώ .

Αφόρμηση

Ο διδάσκων ξεκινά με μία σύντομη ενδοκειμενική αφόρμηση, αξιοποιώντας στοιχεία του σχολικού εγχειριδίου από το προηγούμενο μάθημα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ενεργοποιείται ένα κλίμα περιέργειας και ερευνητικής διάθεσης των μαθητών για τη νέα γνώση που θα κατακτήσουν στη συνέχεια. Έχουν προηγηθεί, λοιπόν, τα εξής:

Το προοίμιο – Η επίκληση στη Μούσα (στ. 1-11)
Η ικεσία του ιερέα Χρύση να του επιστραφεί η κόρη του, Χρυσηίδα και η άρνηση του Αγαμέμνονα (στ. 12-33)
Η προσευχή του Χρύση προς τον θεό Απόλλωνα (στ. 34-43)
Ο λοιμός που έστειλε, ως τιμωρία, ο οργισμένος Απόλλωνας στο στρατόπεδο των Αχαιών (στ. 44-53).

Προσφορά νέας γνώσης (ανάγνωση και επεξεργασία στίχων)

Η ανάγνωση των επόμενων στίχων (ραψ. Α΄, 54-188), χωρισμένων σε τρεις (3) ενότητες, γίνεται από τον φιλόλογο και μπορεί να είναι συνεχής ή διακοπτόμενη, ώστε να δίνεται παραπάνω έμφαση σε κάποια σημαντικά σημεία. Κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης, καλό είναι ο φιλόλογος να αναθέτει στους μαθητές την εύρεση ορισμένων πληροφοριών, προκειμένου τόσο να διατηρείται τεταμένη η προσοχή τους όσο και να κερδίζεται χρόνος (π.χ. «Βρείτε ποια είναι τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα της ενότητας και ποια επίθετα τους αποδίδονται»). Αυτή η τεχνική συντελεί στην αυτόνομη και ενεργητική μάθηση.

1η ενότητα, στ. 54-101: Συνέλευση του στρατού από τον Αχιλλέα

2η ενότητα, στ. 102-121: Η αντίδραση του Αγαμέμνονα

3η ενότητα, στ. 122-188: Η σύγκρουση Αχιλλέα – Αγαμέμνονα

Στο στάδιο της επεξεργασίας των στίχων, ο φιλόλογος καλείται να δώσει στους μαθητές μία επαρκή εικόνα για τα τεκταινόμενα αυτών των ενοτήτων, μέσα από στοχευμένες παρατηρήσεις, απευθύνοντας, ενδιάμεσα, και ερωτήσεις, όταν κρίνει ότι κάτι μπορούν να το εντοπίσουν εύκολα και οι ίδιοι μέσα από το κείμενο.

Ο ρόλος των θεών: α) Οι θεοί είχαν ανθρώπινα ελαττώματα και αδυναμίες (ανθρωπομορφισμός) και αξίωναν από τους ανθρώπους να θυμούνται και να τηρούν τις υποσχέσεις τους, αλλιώς τους τιμωρούσαν· β) ο ρόλος της μαντικής ήταν αξιοσημείωτος, διότι η μαντική αποκάλυπτε στους ανθρώπους τη θεϊκή βούληση. Οι μάντεις ήταν ιερά πρόσωπα, αλλά αντιμετώπιζαν τη βία της εξουσίας, όταν οι προβλέψεις τους δεν ικανοποιούσαν τις επιδιώξεις των ηγετών. Χαρακτηριστικός είναι ο αρχικός δισταγμός του Κάλχα να αποκαλύψει την αιτία του φοβερού λοιμού, καθώς φοβόταν ότι θα ξεσπάσει πάνω του το μένος του Αγαμέμνονα. Έτσι, ο μάντης μίλησε μόνο όταν τον διαβεβαίωσε ο Αχιλλέας ότι θα τον προστατεύσει. Ακόμη, η πλατιά παρουσίαση του Κάλχα (στ. 69-73) και η επισήμανση για την εξαιρετική μαντική του ικανότητα τονίζει τη σημασία του ρόλου του στη συγκεκριμένη στιγμή και υπογραμμίζει την ασέβεια που θα δείξει ο Αγαμέμνονας υποτιμώντας τη μαντική τέχνη (στ. 107-109).
Προοικονομία: α) Ο ενδοιασμός του μάντη προοικονομεί την οργισμένη αντίδραση του Αγαμέμνονα, όταν αποκαλυφθεί η δική του ευθύνη για τον λοιμό (στ. 77-84)· β) Η ένορκη διαβεβαίωση του Αχιλλέα πως θα υπερασπιστεί τον μάντη προοικονομεί τη σύγκρουση Αχιλλέα – Αγαμέμνονα (στ. 85-92). Γενικότερα, στους στ. 54-101, η παρουσία του Αγαμέμνονα είναι αισθητή, αν και ο ίδιος δεν συμμετέχει ενεργά. Ο ποιητής μάς προετοιμάζει για τον πρωταγωνιστικό του ρόλο, αφού ο Αχιλλέας απευθύνεται σε αυτόν (στ. 60) και κατόπιν τον αναφέρει (στ. 91-92), ενώ και ο Κάλχας υπαινίσσεται αυτόν (στ. 79-80).
Η διανομή των λαφύρων: Γινόταν ανάλογα με το αξίωμα. Τα πολεμικά δώρα ήταν μέσα πλουτισμού, ενώ είχαν και μεγάλη ηθική αξία, αφού αποτελούσαν την επιβράβευση της προσφοράς του ήρωα στη μάχη. Το μεγαλύτερο και καλύτερο λάφυρο έπαιρνε ο αρχηγός του στρατού και ακολουθούσαν οι άλλοι αξιωματούχοι και οι απλοί στρατιώτες. Η αφαίρεση των λαφύρων ήταν πράξη προσβολής. Γι’ αυτό, ο Αχιλλέας αντικρούει με τα εξής επιχειρήματα (στ. 124-130) το αίτημα του Αγαμέμνονα να του δώσουν άλλο δώρο αντί της Χρυσηίδας, που θα επιστραφεί στον πατέρα της: α) Δεν υπάρχουν άλλα λάφυρα, β) Δεν μπορεί να γίνει ξαναμοίρασμα των λαφύρων, γ) ο Αγαμέμνονας μπορεί να αποζημιωθεί μετά την πτώση της Τροίας, κατόπιν υπόσχεσης του Αχιλλέα.

Η παραπάνω αξίωση του Αγαμέμνονα υπηρετεί την οικονομία του έπους, αφού αυτή οδηγεί στη σκληρή διένεξή του με τον Αχιλλέα και πυροδοτεί τον θυμό (μῆνιν) του Αχιλλέα, γύρω από τον οποίο πλέκεται η υπόθεση του έπους. Το ξέσπασμα του Αχιλλέα απέναντι στην άδικη και υποτιμητική απαίτηση του Αγαμέμνονα να πάρει το δικό του λάφυρο, τη Βρισηίδα, υπονοεί ότι η συνέλευση συνιστά και εστία αμφισβήτησης ή ελέγχου της εξουσίας. Πράγματι, ο Αγαμέμνονας εκλαμβάνει τη στάση του Αχιλλέα ως ένδειξη ανυπακοής, η οποία πρέπει να παταχθεί, για να επιβεβαιωθεί η εξουσία του, να παραδειγματιστούν οι υπόλοιποι και να αποφευχθεί κάτι παρόμοιο στο μέλλον. Μέσα από τα λόγια του, λοιπόν, δεν αφήνει κανένα περιθώριο συμφιλίωσης με τον Αχιλλέα (στ. 173-188).

Χαρακτηρισμοί των πρωταγωνιστών: α) Αγαμέμνονας: ασεβής, αυταρχικός, αλαζονικός, εγωκεντρικός (στ. 138-139, 187-188), φθονερός (στ. 179), αχάριστος (στ. 159-160) και μνησίκακος απέναντι στον Κάλχα για προγενέστερες δυσμενείς προβλέψεις του (στ. 107-109). Επιθυμεί να εξυπηρετεί μόνο το δικό του συμφέρον και δεν εμφορείται από ανώτερα ιδανικά. Απαξιώνει τον Αχιλλέα, αφού αποδίδει την εξαιρετική ανδρεία του στους θεούς και δηλώνει πως θα του αποσπάσει τη Βρισηίδα, κάνοντας επίδειξη δύναμης. Λέει πως ο Αχιλλέας είναι ο πιο μισητός του (στ. 177), δείχνοντας έτσι ότι η εχθρότητα προϋπήρχε, λόγω, ίσως, του ευέξαπτου χαρακτήρα του Αχιλλέα ή και από εμπάθεια για τον ξεχωριστό ηρωισμό εκείνου. Επιπλέον, μεταθέτει την ευθύνη της λογομαχίας τους στον Αχιλλέα και στη φιλόνικη διάθεσή του. β) Αχιλλέας: θαρραλέος, φιλότιμος, ιδεολόγος, εύθικτος, οξύθυμος και παρορμητικός. Τα επιχειρήματά του απέναντι στην αυθαίρετη απαίτηση του Αγαμέμνονα δείχνουν σύνεση και διπλωματικότητα. Μιλά λογικά, μετρημένα και σε α΄ πληθυντικό πρόσωπο, εξ ονόματος όλου του στρατού. Κατηγορεί ευθέως τον Αγαμέμνονα για αγνωμοσύνη στο άτομό του, διότι ο ίδιος δεν συμμετέχει στον πόλεμο για προσωπικούς λόγους, αλλά για την προσβεβλημένη τιμή του Μενέλαου και των Ατρειδών (στ. 153-160), ενώ σηκώνει και το βάρος του πολέμου παίρνοντας πάντοτε το μικρότερο δώρο δίχως ποτέ να παραπονιέται (στ. 163-169). Θεωρεί την αφαίρεση του λαφύρου του από τον Αγαμέμνονα ως φοβερό πλήγμα για το γόητρο και το κύρος του. Η πικρία του τον ωθεί να εκτονώνει την οργή του με υβριστικά λόγια, κατηγορώντας τον Αγαμέμνονα για αναίδεια (στ. 150) και απληστία (στ. 167).

Ανακεφαλαίωση

Τα λόγια του μάντη Κάλχα εξόργισαν τον Αγαμέμνονα, ο οποίος αναγκάστηκε να υποχωρήσει στο θέλημα του θεού Απόλλωνα και να επιστρέψει τη Χρυσηίδα στον πατέρα της, υπό τον όρο να του προσφερθεί, στη θέση της, κάποιο άλλο πολεμικό δώρο. Ο Αχιλλέας αντέδρασε έντονα απέναντι στην άδικη αυτή απαίτηση του αρχηγού και ο Αγαμέμνονας απείλησε ότι, ως αρχιστράτηγος, θα πάρει το δικό του λάφυρο, τη Βρισηίδα. Η σύγκρουση ανάμεσά τους πλέον ήταν αναπόφευκτη, αφού ο Αχιλλέας το θεώρησε αυτό ως τρομερή προσβολή της τιμής του.