γράφει η Μαρία Βηλαρά, φιλόλογος, Μ.Α., επιστημονική συνεργάτις
Πολλές φορές, στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού μας έργου, καλούμαστε να εντοπίσουμε παράλληλα κείμενα, τα οποία να προσφέρονται για συγκριτικές προσεγγίσεις μιας διδασκόμενης θεματικής ενότητας. Στην παρούσα διδακτική μας πρόταση, ανατρέχουμε στα εγχειρίδια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας όλων των τάξεων του Γυμνασίου και επιλέγουμε να μελετήσουμε τρία αποσπάσματα, που περιστρέφονται γύρω από τον άξονα του παραδοσιακού, απαλού και σιγανού βρεφικού άσματος, με την ευρέως γνωστή ονομασία “νανούρισμα”.
Το νανούρισμα είναι μια απλή ποιητική σύνθεση, με κατευναστική μελωδία και πρωτότυπο στίχο, που βασίζεται κυρίως στον αυτοσχεδιασμό, χάρη στη ζωηρή φαντασία του γονιού. Στόχος της μητέρας, που, συνήθως, το τραγουδά είναι να εμπνεύσει ασφάλεια στο βρέφος της και να το βοηθήσει να κοιμηθεί, παραδομένο στον χαλαρωτικό ρυθμό του. Τα νανουρίσματα ξεχειλίζουν από στοργή και αγάπη και έχουν ευχετικό και επαινετικό περιεχόμενο. Χωρίζονται δε, σε δημοτικά και έντεχνα. Τα δημοτικά έχουν συντεθεί από ανώνυμο στιχοπλόκο, ενώ τα έντεχνα από ποιητή του οποίου το όνομα έγινε γνωστό.
Επιπλέον, ένα επαναλαμβανόμενο καλλιτεχνικό εύρημα των νανουρισμάτων είναι η προσωποποίηση των φυσικών δυνάμεων και η συμβολοποίηση των φυσικών στοιχείων (ήλιος, φεγγάρι, αστέρια κλπ.), με ορισμένα να αναδεικνύουν και την υφή της οικογενειακής ατμόσφαιρας μέσα στην οποία πλάθονται.
1. «Πρωινό άστρο» (1955), Γιάννης Ρίτσος (Α΄ Γυμνασίου)
Ο συμβολικός τίτλος: Φανερώνει την υπέρμετρη λατρεία του πατέρα για το νεογέννητο κοριτσάκι του, εν προκειμένω, του ποιητή Γ. Ρίτσου για την, τότε, νεογέννητη κόρη του, Έρη, στην οποία αφιερώνει το τραγούδι του. Στη δημοτική ποίηση, και ιδίως στα νανουρίσματα, είναι σύνηθες το άστρο να αποτελεί σύμβολο του μωρού. Μάλιστα, το “άστρο” του ποιητικού υποκειμένου, εδώ, είναι “πρωινό”, διότι το νέο μέλος της οικογένειάς του είναι αγνό, αμόλυντο και άθιχτο από τα “αγκάθια” της κοινωνίας, στην οποία καλείται να ζήσει.
Το βαθύτερο νόημα: Το ποίημα αυτό ανήκει στα έντεχνα νανουρίσματα, λόγω του δημοφιλούς δημιουργού του. Διακρίνουμε στους στίχους του τη συγκίνηση και τον ενθουσιασμό του ποιητικού υποκειμένου για τη γέννηση του παιδιού του, η οποία τον ωθεί να συνειδητοποιήσει ότι θα ήθελε να οικοδομήσει έναν κόσμο με περισσότερη ειρήνη και δικαιοσύνη. Στο νανούρισμά του, που είναι πλημμυρισμένο από λυρισμό και ρομαντικές εικόνες, δεσμεύεται να φέρει στο μωρό του ό,τι πιο όμορφο υπάρχει, που θα το χαροποιήσει, και να προσπαθεί να το γλιτώνει από κάθε κίνδυνο.
Οι πολύτιμες παροχές του γονιού: Ο πατέρας οραματίζεται να παράσχει στη μικρή του κόρη ψυχικά και πνευματικά εφόδια, τα οποία θα τη συντροφεύουν πάντοτε. Τα “φαναράκια των κρίνων”, που θα ακτινοβολούν στον γαλήνιο ύπνο της, υπόσχονται την παρουσία φωτός και αισιοδοξίας στη ζωή της, ώστε να είναι ευτυχισμένη και χαρούμενη. Επίσης, θέλει να της χαρίσει “ένα περιβολάκι ζωγραφισμένο με λουλουδόσκονη πάνω στο φτερό μιας πεταλούδας”, για να είναι οι μέρες της γεμάτες αρώματα και παραμυθένια ομορφιά. Ακόμη, επιθυμεί να της δώσει “ένα σταυρουλάκι αυγινό”, δηλαδή φτιαγμένο από θεϊκό φως, το οποίο θα ξορκίζει το κακό. Έτσι, σε κάθε “ίσκιο”, δηλαδή σε κάθε σκοτεινό μονοπάτι της ζωής της, θα υπάρχει ένας φωτεινός σταυρός-φάρος, που θα την προστατεύει και θα της δείχνει τον σωστό δρόμο. Συνδυαστικά, λοιπόν, η μέριμνα του Θεού και η δύναμη της πατρικής αφοσίωσης θα τη θωρακίσουν απέναντι στις κακοτοπιές και στις δυσχέρειες που θα συναντήσει.
Η ανησυχία του γονιού για το μέλλον: Το ποιητικό υποκείμενο εκφράζει τους φόβους του, καθώς το κοριτσάκι του είναι ακόμη ευαίσθητο και εκτεθειμένο στους κινδύνους και στα προβλήματα που απειλούν να το κυκλώσουν. Η ζωή για τη μικρή του κόρη είναι όλη μπροστά της και εκείνη διαθέτει “δυο πεδιλάκια μόνο από ουρανό”, επομένως τα μέσα προφύλαξης είναι ανύπαρκτα. Η έγνοια του πατέρα μετατίθεται και στο φεγγοβόλο πρόσωπο της τρυφερής μητέρας. Συνεπώς, η γονεϊκή αγάπη κατευθύνεται συντονισμένη προς το μωρό, υψώνοντας γύρω του μια απρόσβλητη ασπίδα απέναντι στις συμφορές. Τέλος, ο πατέρας προτρέπει το παιδί του να κοιμηθεί, για να μεγαλώσει γρήγορα, αφού ο δρόμος που πρέπει να διανύσει θα είναι μακρύς και όχι διαρκώς ρόδινος.
2. «Νανούρισμα στο γιο μου» (1975), Ναζίμ Χικμέτ (Β΄ Γυμνασίου)
Το θέμα: Ο ποιητής εκθέτει, με γλαφυρότητα και με πλήθος μεταφορικών εικόνων, στη γυναίκα του, τις ιδέες του για το πώς πρέπει να νανουριστεί ο γιος τους. Πρόκειται για μια σύνθετη ποιητική έκφραση των προσδοκιών του πατέρα για τη μελλοντική εξέλιξη του παιδιού του και για τις αρετές που επιθυμεί να κοσμήσουν τον χαρακτήρα του. Δεν ονειρεύεται, δηλαδή, να γαλουχήσει έναν άτολμο, παθητικό άνθρωπο, υποταγμένο στη μοίρα του, αλλά έναν γενναίο μαχητή, εργατικό, έξυπνο, σοφό, αποφασιστικό και με ρεαλιστική στάση απέναντι στη ζωή.
Η εικονοποιΐα και η σημασία της: Ο πατέρας τοποθετεί τον γιο του μέσα στο φυσικό περιβάλλον και συγκεκριμένα μέσα σε μια φουρτουνιασμένη θάλασσα, η οποία συμβολίζει τα εμπόδια που θα παρουσιαστούν γύρω του. Η καρδιά του παιδιού, όμως, είναι η δυνατή μηχανή και το τιμόνι του καραβιού της ζωής, το οποίο, όσο και αν ταλαντευτεί, στο τέλος, θα αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα φθονερά κύματα των δυσκολιών. Μετά τις τρεις πρώτες στροφές, εγκαταλείπονται οι αλληγορικές εικόνες της φύσης και παρατίθενται τα χαρίσματα και οι ικανότητες που θα ήθελε ο πατέρας να χαρακτηρίζουν τον γιο του. Αυτή η μετάβαση από το υλικό στο πνευματικό επίπεδο αποτελεί μια διαφορά του ποιήματος του Χικμέτ από τα παραδοσιακά νανουρίσματα.
Ο ρόλος του αρσενικού και του θηλυκού: Το κορίτσι, στα νανουρίσματα, αντιμετωπίζεται, γενικά, σαν ένα ευάλωτο και χαριτωμένο πλάσμα, με αιθέρια και εύθραυστη ιδιοσυγκρασία. Ο γονιός μιλά για αυτό με συναισθηματικό τρόπο και επιδιώκει να το περιβάλει με φροντίδα και θαλπωρή, όπως διαβάζουμε στο παραπάνω ποίημα του Ρίτσου.
Στην περίπτωση του αγοριού εκδηλώνεται μεν γονεϊκό νοιάξιμο, αλλά χρησιμοποιείται πιο “αντρική γλώσσα” και ο λόγος είναι προτρεπτικός και καθοδηγητικός, όπως συμβαίνει στο ποίημα του Χικμέτ. Ο πατέρας ποθεί να δει τον γιο του άξιο συνεχιστή της οικογενειακής παράδοσης. Τον θεωρεί πολεμιστή, που πρέπει να προετοιμαστεί κατάλληλα για τις προκλήσεις της ζωής. Τέλος, θέτει για εκείνον στόχους και υποχρεώσεις, ενώ την κόρη, συχνά, συνοδεύει, απλώς, η ευχή να έχει μια καλή τύχη.
Κατά συνέπεια, στα νανουρίσματα είναι εμφανείς οι διαφορετικές αντιλήψεις για τον ρόλο των δύο φύλων, με βάση τα πρότυπα της πατριαρχικής κοινωνίας.
3. «Κοιμήσου αστρί», δημοτικό νανούρισμα (Γ΄ Γυμνασίου)
Το εν λόγω νανούρισμα ξεκινά με έκδηλη τη μητρική αβρότητα, καθώς το βρέφος παραλληλίζεται με προσωποποιημένα ουράνια φαινόμενα (αστρί, αυγή, φεγγάρι). Η αναφορά της μητέρας σε μακρινούς και πολιτισμικά σημαντικούς χώρους (Πόλη, Βενετιά) διαμορφώνει το ονειρικό σκηνικό και την ιδανική βιοτική κατάσταση, που προορίζει για το παιδί της. Καθώς, λοιπόν, κοιμίζει το κοριτσάκι της, το διαβεβαιώνει για το λαμπρό μέλλον που του έχει εξασφαλίσει, το οποίο ταιριάζει σε βασιλοπούλα. Με αξιοθαύμαστη επινοητικότητα, η μητέρα αναπαριστά τη βυζαντινή πραγματικότητα, όπου μπορούσε να συναντήσει κάποιος χρυσαφικά, διαμαντικά, κόκκινα παπούτσια και πολυτελή παπλώματα στολισμένα με αυτοκρατορικά εμβλήματα. Όλα τούτα συνθέτουν την πολύτιμη προίκα της μικρής, διότι, σε παλαιότερες εποχές, διάχυτη ήταν η προσδοκία και χιλιοειπωμένη η ευχή για την καλή αποκατάσταση του κοριτσιού.
«Να μου το πάρεις, Ύπνε μου, τρεις βίγλες θα του βάλω […].
Βάλλω τον Ήλιο στα βουνά, τον αετό στους κάμπους,
τον κυρ Βοριά το δροσερό ανάμεσα πελάγου».
Ν.Γ. Πολίτης, “Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού”
