γράφει η Μαρία Βηλαρά, φιλόλογος, Μ.Α., επιστημονική συνεργάτις
Η Φιλία είναι ένας βασικός και πολυσυζητημένος θεματικός κύκλος στα εγχειρίδια τόσο της Αρχαίας όσο και της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, σε όλες τις σχολικές βαθμίδες. Και δικαίως, καθώς ο άνθρωπος σε όλα τα στάδια της πολιτιστικής του διαδρομής την έχει εκθειάσει, προβάλλοντας τη θεμελιώδη αξία της στη ζωή. Ο Αριστοτέλης, από τη μία, θεωρεί τη φιλία ως μια ιδεώδη συνθήκη, η οποία αναδεικνύει την αρετή των ατόμων, και ο Πλάτων, από την άλλη, μας προτρέπει να διαφυλάσσουμε την αγάπη για τους φίλους ως το πολυτιμότερο πράγμα.
Ευρύτερα, η αρχαία ελληνική, μυθική και ιστορική, παράδοση εγκωμιάζει τη σπουδαιότητα της φιλίας μέσα από πρότυπες φιλικές σχέσεις, τις οποίες διακρίνει η αλληλοϋποστήριξη και η αυτοθυσία, όπως αυτή του Αχιλλέα με τον Πάτροκλο, του Ορέστη με τον Πηλάδη, του Δάμωνα με τον Φιντία, του Περικλή με τον Φειδία και του Επαμεινώνδα με τον Πελοπίδα.
Στα νεότερα χρόνια, το θέμα της φιλίας παραμένει καίριο και διδακτικό, καθώς η νεοελληνική λογοτεχνία θα εξάρει, στον “Ερωτόκριτο” του Β. Κορνάρου, τη σχέση του Ερωτόκριτου με τον Πολύδωρο και, στο “Ο Χριστός ξανασταυρώνεται” του Ν. Καζαντζάκη, τη σχέση του Μανολιού με τους συντρόφους του. Ύμνο στη φιλία, εξάλλου, αποτελούν και ορισμένα αξιόλογα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά έργα, όπως το εφηβικό μυθιστόρημα “Τομ Σόγιερ” (1876) του Μαρκ Τουέιν και ο “Μικρός πρίγκιπας” (1943) του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ. Επιπλέον, η εξιδανίκευση υπαρκτών ή φανταστικών φίλων έχει αποτυπωθεί και σε κλασικά κινηματογραφικά φιλμ, όπως το, επιστημονικής φαντασίας, “ΕΤ ο εξωγήινος” (1982) και το “Σινεμά ο Παράδεισος” (1988).
Οι ακόλουθες συνδυαστικές παρατηρήσεις και σκέψεις επί του θέματος αποσκοπούν στο να εμπλουτίσουν το λεκτικό και ιδεολογικό υπόβαθρο των μαθητών, ώστε να αποδίδουν τα μέγιστα στη διαδικασία παραγωγής λόγου.
Ο ορισμός της γνήσιας φιλίας
Η πραγματική φιλία είναι ο στενός και θερμός δεσμός, που ενώνει δύο ή περισσότερους ανθρώπους, είτε ξένους στην καταγωγή είτε συγγενείς, και στηρίζεται στην ανιδιοτελή έγνοια και στην αμοιβαία εκτίμηση. Οι εκλεκτότεροι διανοούμενοι όλης της οικουμένης έχουν αναγνωρίσει τη φιλία ως ύψιστο ιδανικό και έχουν επισημάνει ότι είναι ένα από τα κορυφαία στηρίγματα του ανθρώπου, στην προσπάθειά του για την επίλυση των προβλημάτων του, την προκοπή και την ευημερία του.
Τα βαθιά και ευγενή φιλικά αισθήματα ανυψώνουν τα άτομα, ηθικώς και πνευματικώς, εφόσον στην ψυχή τους δεν έχει θέση ο δόλος, ενώ η παντός είδους προσφορά προς τους φίλους τους είναι αυθόρμητη, πηγαία και εκούσια. Ωστόσο, μόνο οι καλλιεργημένοι και ενάρετοι αξιώνονται να δημιουργήσουν και να απολαύσουν ουσιώδεις φιλίες με διάρκεια στον χρόνο.
«Ο Σωκράτης για τη φιλία» (Ενότητα 10, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Α΄ Γυμνασίου): Σύντομος σχολιασμός και αξιοποίηση των παράλληλων κειμένων
Στα “Απομνημονεύματα” του Ξενοφώντα, που υπήρξε μαθητής του Σωκράτη, έχουν καταγραφεί, από τον περιώνυμο ιστορικό, οι απόψεις του τρανού φιλοσόφου για τη φιλία. Ο ειλικρινής και ευσυνείδητος φίλος, λοιπόν, χαρακτηρίζεται ως το πιο σημαντικό από όλα τα περιουσιακά στοιχεία του ανθρώπου, διότι αφιερώνεται στην κάλυψη των αναγκών του άλλου, τον ενισχύει με κάθε τρόπο, χαίρεται με τα ευχάριστα γεγονότα που του συμβαίνουν και λυπάται στις ατυχίες του. Ενώ, όμως, ο φίλος παρέχει τόσες ανεκτίμητες υπηρεσίες, οι περισσότεροι δεν φροντίζουν για την απόκτησή του.
Ο Σωκράτης παρατηρεί, μάλιστα, το εξής παράδοξο φαινόμενο· μολονότι όλοι ενδιαφέρονται να αποκτήσουν σπίτια, χωράφια, έπιπλα, ζώα και άλλα υλικά αγαθά, δεν νοιάζονται το ίδιο για την εισχώρηση φίλων στη ζωή τους και ας παραδέχονται, στα λόγια, την ηθική χρησιμότητα της φιλίας. Κατά τον Σωκράτη, ο αφοσιωμένος φίλος είναι ωφελιμότερος από ένα άλογο ή ένα ζευγάρι ζώων, σταθερότερος από έναν δούλο και πιο αναγκαίος από κάθε ιδιοκτησία, συνεπώς αναντικατάστατος.
Ως παράλληλα κείμενα, στο τέλος του σχολικού βιβλίου, παρατίθενται κάποιες αρχαίες ρήσεις του Πλουτάρχου και του Αριστοτέλη (εδώ σε νεοελληνική απόδοση), οι οποίες ισχυροποιούν και επικυρώνουν τις θέσεις του μεγάλου στοχαστή:
Πρώτο παράλληλο κείμενο (Πλούταρχος, “Περί πολυφιλίας” 97b 6-9)
«Η φιλία, ωστόσο, αναζητεί έναν χαρακτήρα σταθερό και αμετακίνητο και αμετάβλητο στην ίδια θέση και στην ίδια στενή σχέση. Για τούτο, σίγουρος και καλός φίλος είναι κάτι σπάνιο και δύσκολο να βρεθεί».
Δεύτερο παράλληλο κείμενο (Αριστοτέλης, “Ηθικά Νικομάχεια” 1169b)
«Υπάρχει, όμως, διαφωνία και σχετικά με τον ευτυχισμένο άνθρωπο, αν έχει ανάγκη φίλων ή όχι. Διατείνονται, δηλαδή, (κάποιοι) ότι δεν χρειάζονται φίλους οι ευτυχισμένοι και οι αυτάρκεις, γιατί (λένε πως) αυτοί έχουν (υλικά) αγαθά. Επειδή, λοιπόν, είναι αυτάρκεις (λένε πως) δεν χρειάζονται κανέναν, αλλά ο φίλος, όντας διαφορετικό άτομο, (λένε ότι) εξασφαλίζει αυτά τα οποία καθένας μόνος του δεν μπορεί να προμηθευτεί».
Τρίτο παράλληλο κείμενο (Αριστοτέλης, “Ηθικά Νικομάχεια” 1155a)
«Έπειτα από αυτά, θα μπορούσε, στη συνέχεια, να γίνει συζήτηση για τη φιλία· διότι (η φιλία) είναι ένα είδος αρετής ή συνυφασμένη με την αρετή και, ακόμη, είναι κάτι πολύ απαραίτητο στη ζωή. Κανένας δεν θα προτιμούσε να ζει χωρίς φίλους, έστω και αν κατέχει όλα τα υπόλοιπα αγαθά, γιατί και οι πλούσιοι και αυτοί που έχουν αποκτήσει αξιώματα και εξουσία θεωρούν ότι είναι πάρα πολύ μεγάλη ανάγκη να έχουν φίλους».
Εξ όλων των παραπάνω, προκύπτει ότι η φιλία δεν είναι περιττή ή προαιρετική, αλλά μια φυσική προέκταση της κοινωνικότητας του ανθρώπου, η οποία συμπληρώνει την ευτυχία του, όσο αυτόνομος και αν πιστεύει ότι είναι. Ο Αριστοτέλης τονίζει ότι οι φιλίες που έχουν ως κίνητρο το συμφέρον είναι ρηχές και εφήμερες, ενώ η φιλία που βασίζεται στην ανταπόδοση του σεβασμού και στον αλτρουισμό είναι ιδανική και τέλεια. Η αναζήτηση φίλων, γενικότερα, συνιστά μια ψυχική ανάγκη όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτως από το αν αυτοί είναι πλούσιοι ή φτωχοί, άσημοι ή επιφανείς.
«Μιλάμε για τη φιλία» (Ενότητα 3, Κείμενο 4, Νεοελληνική Γλώσσα Β΄ Γυμνασίου): Προβληματισμοί για τις σημερινές φιλίες
Οι έφηβοι του Κειμένου 4 ανταλλάσσουν επιχειρήματα σχετικά με την εύκολη ή μη εύρεση σωστών και καλόπιστων φίλων. Έτσι, δίνεται το έναυσμα να προβληματιστούμε σχετικά με την ποιότητα της φιλίας στη σύγχρονη εποχή. Είναι γεγονός ότι το καταναλωτικό πνεύμα και ο υλιστικός χαρακτήρας του καιρού μας, σε συνδυασμό με τη ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη, διαβρώνουν τις ηθικές αξίες του ανθρώπου, τον αποξενώνουν από τον περίγυρό του και επιτονίζουν τα αρνητικά του γνωρίσματα, όπως τον εγωισμό, την εσωστρέφεια και την αδιαφορία. Η αναζήτηση της (ψευδο)επικοινωνίας ή της γνωριμίας εξ αποστάσεως, χάρη στα ψηφιακά μέσα, προξενούν καχυποψία απέναντι στις προθέσεις των άλλων, εγκυμονούν ποικίλους κινδύνους για τα άτομα και τους στερούν την άμεση επαφή και τα κοινά προσωπικά βιώματα, που είναι οι προϋποθέσεις για να οικοδομηθεί μια υγιής φιλία. Επιπλέον, οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, μέσα στις αχανείς μεγαλουπόλεις, περιορίζουν τον ελεύθερο χρόνο, καθιστούν, συχνά, τον άνθρωπο ατομιστή, υποκριτή, αχάριστο, συμφεροντολόγο και ευνοούν την εκμετάλλευση των υπολοίπων, από μέρους του, με στόχο την οικονομική και κοινωνική του άνοδο.
Καταληκτικά…
Η φιλική σχέση είναι ένα κομβικό πεδίο ελεύθερης έκφρασης της προσωπικότητας. Επομένως, ο αλληλέγγυος φίλος προσπορίζει στον καθένα ανεξαιρέτως τα παρακάτω οφέλη:
α. ικανοποιεί την επιθυμία του για κοινωνικότητα, τονώνει την αυτοπεποίθησή του και εξαλείφει τα δυσάρεστα αισθήματα της μοναξιάς και της ανασφάλειας·
β. του προσφέρει αμέριστη συμπαράσταση στις δυσκολίες, παρηγοριά, ανακούφιση και ελπίδα·
γ. τον απαλλάσσει από τα μίση και τους ανταγωνισμούς, που δηλητηριάζουν τον ψυχισμό του·
δ. τον βοηθά να αυτοβελτιωθεί, να ωριμάσει, να εντοπίσει και να καλλιεργήσει τις θετικές πλευρές του εαυτού του, χαρίζοντας, εν τέλει, νόημα στην ύπαρξή του.
«Οὐκ ἔστιν οὐδὲν κρεῖσσον ἤ φίλος σαφής· οὐ πλοῦτος, οὐ τυραννίς»
(= Τίποτα δεν είναι ανώτερο από τον ειλικρινή φίλο·
ούτε τα πλούτη, ούτε το βασιλικό αξίωμα).
Εὐριπίδη “Ὀρέστης”, στ. 1155-1156
